Rodzina trędownikowatych (Scrophulariaceae) obejmuje ponad 100 gatunków, z których w Polsce występują 24, w obrębie 5 rodzajów. Jednym z tych gatunków jest trędownik bulwiasty (Scrophularia nodosa), potocznie nazywany skrofularią. Jest to bylina (geofit), która poza obszarem naszego kraju występuje również na terenie całej Europy oraz Azji Mniejszej.
Jest rośliną wieloletnią, cieniolubną, owadopylną, osiągającą wysokość od 40 do 100 cm (pojedyncze osobniki nawet 120 cm). Łodyga zwykle jest ciemnobrązowa, wzniesiona, nierozgałęziona, naga, ostro (cztero-) kanciasta, nieoskrzydlona. Liście ułożone są naprzeciwlegle, kształtu sercowatego lub jajowatego, o zaostrzonych końcach i piłkowanych brzegach, nagie, duże, zmniejszające się ku górze, a u nasady zwężające się w krótki ogonek.
Kwiaty drobne, zebrane są w luźną, wierzchołkowatą wiechę na szczycie łodygi. Korona beczułkowata, o dwuwargowym brzegu, rurka i dolna warga zielonkawe, górna warga dwułatkowa, brunatnoczerwona, nieco dłuższa od dolnej. Oprócz czterech normalnie rozwiniętych dwusilnych pręcików do górnej wargi przyrasta mały prątniczek w postaci łuseczkowatego, brunatnego wyrostka. Nektarnik w postaci mięsistego pierścienia wokół zalążni o średnicy 3,2 mm jest bardziej rozwinięty po stronie grzbietowej kwiatu. Cała roślina odznacza się intensywnym i nieprzyjemnym zapachem.
Trędownik bulwiasty jest rośliną zaroślową, ruderalną, występującą głównie na wilgotnych stanowiskach na obrzeżach lasów liściastych, w zaroślach, wzdłuż rowów melioracyjnych, przydrożach, miedzach, a także na czasowo wilgotnych polach uprawnych, gdzie może zachwaszczać kukurydzę i rzepak. Gatunek ten zdecydowanie bardziej preferuje gleby żyzne, gliniaste, wilgotne, o pH lekko kwaśnym, obfitujące w fosfor i potas. Ponadto zupełnie dobrze rośnie na stanowiskach zasobnych w próchnicę, lecz średnio wilgotnych.
Kwitnienie przypada na okres czerwca i trwa aż do końca lipca, a czasami do początku sierpnia (w zależności od regionu Polski). Owocem jest torebka zawierająca w swoim wnętrzu drobne nasiona. Trędownik bulwiasty może rozmnażać się generatywnie za pomocą nasion oraz wegetatywnie za pomocą kłączy posiadających bulwiaste zgrubienia.
Trędownik bulwiasty najbardziej konkurencyjny jest dla roślin uprawianych w bliskim sąsiedztwie lasów i śródpolnych zarośli na tzw. „nowych polach”. Jego bezpośrednia szkodliwość polega na intensywnym pobieraniu fosforu i potasu z gleby oraz na konkurencyjnym oddziaływaniu na roślinę uprawną. Ekonomiczny próg szkodliwości dla tego gatunku nie został jeszcze określony, jednak z obserwacji samych zainteresowanych, czyli rolników, wynika, że już 5 szt./m2 może spowodować utrudnienia w mechanicznym zbiorze kukurydzy czy rzepaku. W takim razie powstaje pytanie: Jak, kiedy i czym zwalczać trędownika bulwiastego?
Najskuteczniejszą metodą jest prawidłowo przeprowadzona melioracja, ponadto przestrzeganie zasad właściwie ułożonego płodozmianu oraz stosowanie tradycyjnej uprawy roli z wykorzystaniem pługa. Prawidłowo przeprowadzona melioracja zmienia warunki wilgotnościowo-termiczne gleby, przez co rośliny trędownika nie są w stanie w kolejnych latach prawidłowo się rozwijać.
Ponadto poprawnie ułożony płodozmian, który umożliwia kolejno następującym po sobie roślinom uprawnym prawidłowy wzrost i rozwój, w dużym stopniu ogranicza występowanie tego gatunku. Również nasiona oraz bulwiaste kłącza trędownika znajdujące się w glebie w wyniku corocznego przemieszczania (w wyniku pracy pługa) podlegają nieustannie czynnikom stresowym, które powodują z jednej strony przesuszenie, uszkodzenia i zamieranie, a z drugiej – pobudzają je do kiełkowania. Skiełkowane siewki trędownika bulwiastego są narażone na działanie niekorzystnych warunków meteorologicznych bądź zabiegów mechanicznych oraz herbicydowych przeprowadzonych przez rolnika w uprawie kukurydzy czy rzepaku.
dr inż. Tomasz R. Sekutowski
mgr inż. Tomasz Snopczyński
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli
Trędownik bulwiasty to cenna roślina zielarska szkoda więc ją niszczyć. Trudno go nazwać chwastem. W mojej okolicy uest żadki. Z chęcią go pozyskam.