Rzepak ozimy jest jedną z najczęściej uprawianych roślin w Polsce i Europie. Wraz ze słonecznikiem jest najważniejszą rośliną oleistą w tym regionie. Technologia jego uprawy nie jest prosta i wiąże się ze zwiększonym ryzykiem produkcyjnym wynikającym z niekorzystnym przebiegiem warunków pogodowych, jak na przykład susza w czasie wschodów czy wymarzanie roślin zimą. Właściwa i staranna agrotechnika może jednak w znaczącym stopniu przyczynić się do poprawy bezpieczeństwa uprawy rzepaku i wzrostu jej opłacalności.
Rzepak ozimy wymaga gleb żyznych, o wysokiej kulturze, zasobnych w próchnicę i o uregulowanym odczynie. Najlepiej więc udaję się na glebach klas I-III (kompleks pszenny bardzo dobry i dobry oraz żytni bardzo dobry). Słabiej plonuje na glebach klasy IV (kompleks żytni dobry), nie jest natomiast polecany do uprawy na glebach klas V-VI. Wysiew na stanowiskach o niskim pH powoduje utrudniony rozwój początkowy roślin oraz wpływa na gorsze przyswajanie składników pokarmowych w późniejszych fazach rozwojowych. Jeżeli więc zachodzi konieczność regulacji odczynu gleby, zabieg ten najlepiej jest wykonać pod przedplon stosując nawozy wapniowo-magnezowe.
W uprawie rzepaku ozimego bardzo ważny jest prawidłowo zbilansowany płodozmian, w którym, ze względu na zwiększone ryzyko porażenia organizmami chorobotwórczymi (powodującymi takie choroby jak: kiła kapusty, sucha zgnilizna, cylindrosporioza), udział rzepaku nie powinien przekraczać 20-25% (czyli uprawa na tym samym polu co 4-5 lat). Ma to szczególne znaczenie w rejonach produkcji buraków cukrowych ze względu na zwiększone występowanie mątwika burakowego. Najlepszymi przedplonami dla rzepaku ozimego są: wczesne strączkowe na nasiona i masę zieloną, wczesny ziemniak oraz motylkowate wieloletnie z zakończonym użytkowaniem w lipcu. W praktyce rolniczej najczęściej uprawia się go jednak po zbożach (jęczmień ozimy i jary, pozostałe zboża ozime, pszenica jara i owies) i jest on często jedyną rośliną dwuliścienną w płodozmianie.
Agrotechnika rzepaku ozimego rozpoczyna się od przygotowania gleby do siewu. Wszystkie przedsiewne zabiegi uprawowe mają na celu stworzenie optymalnych warunków do kiełkowania nasion i prawidłowego wzrostu początkowego roślin, który w dużej mierze decyduje o możliwościach ich plonowania. Obok odczynu i zasobności w składniki pokarmowe, bardzo ważna jest odpowiednia struktura gleby. Najbardziej pożądana jest struktura gruzełkowata, która warunkuje prawidłową aktywność biologiczną w glebie, reguluje właściwości wodno-powietrzne i cieplne oraz umożliwia swobodny wzrost korzeni (w przypadku rzepaku ozimego ich długość wynosi 50-60 cm przed zimą, a w pełni wzrostu sięga nawet do 3 m). Nadmierne rozpylenie gleby niesie ze sobą ryzyko zamulenia i zaskorupienia wierzchniej warstwy gleby podczas intensywnych opadów deszczu, co poprzez zmniejszenie ilości dostępnego powietrza i utrudnienie kiełkowania roślin prowadzi do pogorszenia wschodów i ograniczenia poziomu plonowania.
Sposób uprawy gleby determinowany jest rodzajem i terminem zbioru przedplonu. Ponieważ rzepak wysiewa się w sierpniu a zbiera w lipcu następnego roku, nie pozostaje dużo czasu na staranną uprawę gleby, szczególnie w przypadku opóźnionego zbioru przedplonu. Standardowo zaleca się przeprowadzenie zespołu uprawowego pożniwnego i przedsiewnego. Ze zbóż warunki takie stwarza tylko jęczmień ozimy. Po pozostałych roślinach zbożowych upraszcza się z reguły zespół upraw pożniwnych, rezygnując z podorywki na rzecz talerzowania, kultywatorowania i bronowania. Orka siewna powinna być wykonana na głębokość 20-22 cm. Należy ją przeprowadzić wystarczająco wcześnie, aby gleba „osiadła” i odbudowała system przestworów kapilarnych, warunkujących prawidłowy podsiąk wody. Coraz większą popularność, szczególnie w dużych gospodarstwach, zyskuje uprawa rzepaku w systemie bezorkowym, polegającym na mieszaniu gleby bez jej odwracania. Pozwala to na rozdrobnienie ścierni i wymieszanie nawozów z glebą oraz zastosowanie standardowych siewników redlicowych. Natomiast w przypadku zastosowania płytkiej uprawy talerzowej należy zastosować specjalne siewniki z redlicami talerzowymi do siewu bezpośredniego, a kiełkujące chwasty i samosiewy zniszczyć przedsiewnie herbicydem totalnym (np. Roundup). Uproszczone systemy uprawy mają na celu zmniejszenie nakładów energii na uprawę gleby poprzez ograniczenie ich liczby i/lub intensywności. Wiążą się one jednak z pewnymi zmianami fizycznymi i biochemicznymi w środowisku glebowym i w rezultacie powodują mniejsze lub większe obniżenie poziomu plonowania roślin. Zasadniczo więc powinny być stosowane jedynie na glebach żyznych i utrzymanych w wysokiej kulturze, na których efekty te nie będą bardzo widoczne. Należy również wspomnieć, że z uwagi na fakt obserwowanego wolniejszego rozwoju początkowego i jesiennego roślin przy siewie bezpośrednim, zaleca się uprawę odmian charakteryzujących się mocnym wigorem i szybkim tempem wzrostu, jak na przykład odmiana DK Extime.
Rzepak ozimy jest rośliną posiadającą wysokie potrzeby pokarmowe i nawozowe. Dawki nawozów mineralnych powinny uwzględniać nie tylko potrzeby pokarmowe, ale również aktualną zasobność gleby. Już w okresie jesiennym rośliny rzepaku pobierają znaczne ilości składników pokarmowych, głównie azotu i potasu. Rzepak bardzo dobrze reaguje na nawożenie mocznikiem (w przypadku uprawy po przedplonie zbożowym należy zastosować dodatkowo 30-50 kg N/ha). Nie zaleca się natomiast stosowania saletrzanej formy azotu, która utrudnia hartowanie roślin przed zimą. Nawożenie fosforem i potasem zaleca się zastosować pod orkę siewną, najlepiej w postaci nawozów wieloskładnikowych.
Bardzo ważnym czynnikiem agrotechnicznym w uprawie rzepaku ozimego jest termin siewu. Warunkuje on właściwy rozwój roślin przed zimą i dobre przezimowanie. Do prawidłowego rozwoju jesiennego rzepak potrzebuje około 60-75 dni ze średnią temperaturą powietrza powyżej 5°C. Jeżeli zostanie on wysiany zbyt wcześnie, wówczas rośliny wskutek wydłużonej wegetacji jesiennej będą nadmiernie rozwinięte i bardziej narażone na gorsze przezimowanie (rośliny rzepaku najlepiej zimują w fazie 8-10 liści w rozecie oraz gdy szyjka korzeniowa ma średnicę 5-10 mm). Jeżeli natomiast rzepak zostanie wysiany zbyt późno, wówczas wskutek skróconej wegetacji jesiennej rośliny wchodząc w etap spoczynku zimowego będą niedostatecznie rozwinięte i bardziej podatne na wymarzanie. Należy również zaznaczyć, że plon rzepaku ozimego kształtuje się już przy rozpoczęciu wegetacji jesiennej w fazie od 7 liści, gdy zaczyna się tworzenie zawiązków rozgałęzień produktywnych z łuszczynami i zawiązków nasion w łuszczynie. Opóźnienie terminu siewu może mieć więc istotny wpływ na wysokość plonowania. Polska jest krajem zróżnicowanym pod względem warunków klimatycznych i dlatego optymalny termin siewu rzepaku ozimego jest uzależniony przede wszystkim od położenia w danym rejonie kraju. Najwcześniej zaleca się wysiewać rzepak w rejonie Polski północno-wschodniej (10-15 sierpnia), następnie w Polsce centralnej (15-20 sierpnia) i w pozostałej części kraju (20-25 sierpnia).
Równie ważna, co termin siewu jest ilość wysiewanych nasion oraz głębokość ich umieszczenia w glebie. W przypadku większości nowoczesnych odmian mieszańcowych rzepaku ozimego zalecana ilość wysiewu to 45-60 nasion/m2. Ilość ta zapewnia optymalny rozwój roślin na jesieni, niską tendencję do elongacji szyjki korzeniowej przed zimą, dobre przezimowanie, dobrą tolerancję na wyleganie roślin oraz korzystne warunki fitosanitarne w łanie. Szczegółowe zalecenia dotyczące optymalnej obsady dla poszczególnych odmian określają ich hodowcy (np. odmiany słabo rozgałęziające się należy wysiewać gęściej, niż silnie rozgałęziające się, gdyż za gęsty siew powoduje wybujanie roślin). W przypadku odmian klasycznych o standardowej biomasie jest to najczęściej 45-50 nasion/m2 (np. DK Exception), podczas gdy odmiany półkarłowe o zredukowanej biomasie można wysiewać w nieco większym zagęszczeniu – 50-60 nasion/m2 (np. DK Sensei). W praktyce ilość wysiewu nasion i warunkowane przez to zagęszczenie roślin zależy również od terminu siewu i warunków pogodowych. W przypadku siewów opóźnionych lub w niekorzystnych warunkach uprawowych zaleca się zwiększenie ilości wysiewanych nasion o 10-15%. Rzepak posiada dobre zdolności kompensacyjne (szczególnie odmiany mieszańcowe) i bardzo często uzyskuje wysokie plony także przy niższych obsadach i równomiernie rozmieszczonych roślinach. Spowodowane jest to wytworzeniem większej liczby rozgałęzień bocznych, większą zdrowotnością łanu oraz dobrą tolerancją na wyleganie. Z kolei nadmierne zagęszczenie roślin powoduje słabsze rozwinięcie roślin, systemu korzeniowego, większą tendencję do wylegania i porażenia przez choroby.
W zależności od stosowanej technologii produkcji rzepak ozimy wysiewany jest siewnikami konwencjonalnymi lub punktowymi. W Polsce najczęściej stosuje się siewniki konwencjonalne przy rozstawie rzędów 12,5 cm. Ważne jest równomierne i płytkie umieszczenie nasion w glebie. Na glebach cięższych i dostatecznie uwilgotnionych nasiona rzepaku wysiewamy płytko na głębokość 1-2 cm. Na glebach lżejszych i bardziej przesuszonych głębiej – 2,5-3,5 cm.
Jak co roku czasu do właściwego przygotowania stanowiska do siewu rzepaku ozimego nie jest dużo, a sytuacji nie poprawia często występująca w tym czasie deszczowa pogoda. Warto jednak zwrócić na to szczególną uwagę i zrobić wszystko co możliwe, aby już na jesieni zapewnić solidne podstawy pod przyszłe plony.
Marcin Liszewski
