Żeby otrzymywać dopłaty w nowej perspektywie unijnej, trzeba będzie się szczególnie pochylić nad problematyką ochrony środowiska. Bo zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi leży w interesie nas wszystkich.
Produkcja w rolnictwie odbywa się głównie w oparciu o naturalne zasoby środowiska takie jak: gleba, powietrze, woda i krajobraz wraz z jego bioróżnorodnością. Jak chronić glebę Gleba łatwo ulega dewastacji, a jej żyzność jest rozumiana jako dostępność składników pokarmowych dla roślin i zjawisk biologicznych w niej zachodzących przy niezaburzonym przebiegu procesów życiowych. Procesy erozji wodnej i wietrznej mogą prowadzić do zmniejszenia miąższości poziomu próchniczego i pogorszenia właściwości produkcyjnej gleby.
Przypadek erozji wodnej należy rozumieć jako zmywanie przez wodę cząstek glebowych, a erozję wietrzną jako wywiewanie przez wiatr tych cząstek z poziomu próchniczego. Na erozję wodną bardzo podatne są gleby pyłowe, a szczególnie lessy. Grunty na stokach o nachyleniu 12o i powyżej powinny być trwale zadarniane lub zadrzewiane. Natomiast na gruntach o nachyleniu 6-12o należy stosować zabiegi przeciwerozyjne, takie jak: układ pól w poprzek stoków, wzbogacanie gleby w materię organiczną, podniesienie odczynu i zawartości składników pokarmowych gleby, orka zgodnie z przebiegiem warstwic i płodozmiany ochronne wpływają pozytywnie na ochronę środowiska. Przy płodozmianach przeciwerozyjnych producent powinien uwzględnić uprawę roślin ozimych, roślin motylkowych i ich mieszanki z trawami. Natomiast w przeciwdziałaniu erozji wietrznej powinno się zakładać pasy ochronne z drzew, krzewów lub roślin zbożowych. Złe właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby mogą być spowodowane wysokim poziomem mechanizacji rolnictwa.
Najczęstszymi zagrożeniami są: rozpylanie i przesuszanie, co może spowodować zwiększenie skłonności gleby do erozji wodnej i wietrznej. Problem zamulania gleby oraz nadmiernego jej zagęszczania może powstać na skutek jej ugniatania przez maszyny i urządzenia samobieżne stosowane w rolnictwie. To prowadzi do obniżenia potencjału produkcyjnego gleby, zmniejszonego plonowania roślin, a co za tym idzie, do trwałej degradacji gleb użytkowanych rolniczo. Stosowanie przez rolnika orki w systemie uprawy płużnej oprócz zalet ma też sporo wad. Dlatego idąc w kierunku ochrony środowiska, oprócz uprawy uproszczonej w ekologicznych systemach wprowadzono system uprawy zerowy (siew w glebę nieuprawioną), co powoduje odtworzenie i utrzymanie równowagi ekosystemu uprawowego.
Gdy rolnik chce uzyskać wzrost zawartości próchnicy w glebie, powinien podnieść poziom nawożenia organicznego oraz ściśle stosować płodozmiany. Próchnica wpływa na właściwości fizyczne, chemiczne, biologiczne gleby, ale również jest czynnikiem zwiększającym jej żyzność. Uprawa roślin motylkowych i wieloletnich traw ma wpływ na poprawę bilansu substancji organicznej, a uprawa roślin okopowych sprzyja jej mineralizacji. Wśród nawozów organicznych znaczącym źródłem substancji organicznej dla gleby może być słoma. Odczyn gleby jest podstawowym wskaźnikiem jej żyzności. Gleby użytków rolnych powinny wskazywać wartość pH w granicach 5,0-7,0. Wartości pH poniżej 4,5 sygnalizują niebezpieczeństwo degradacji, a wartość powyżej 7,0 świadczy o alkalizacji, która może wykazywać ujemne skutki dla gleby i roślin. Dlatego dla odkwaszania rolnicy powinni stosować wapno, ściśle przestrzegając ogólnie obowiązujących zasad postępowania przy wykonywaniu zabiegu. Natomiast, jeśli chodzi o zasolenie, które spowodowane jest nadmiernym nawożeniem mineralnym, to należałoby ustalić dawki składników pokarmowych tak, aby ilość składników pobranych z plonem rośliny odpowiadała ilości pobranej z gleby bez szkody dla jej żyzności. Obszary, które mogą być zagrożone zasoleniem, to te, gdzie stosowane jest sztuczne nawadnianie, a co za tym idzie występuje zwiększone parowanie.
Największym zagrożeniem dla środowiska naturalnego w rolnictwie jest skażenie gleby środkami ochrony roślin i metalami ciężkimi, co powoduje jej degradację chemiczną. W wyniku tych objawów w wierzchniej warstwie zostają substancje toksyczne, a szczególnie pierwiastki śladowe oraz ich pozostałości ze środków ochrony roślin (pestycydów). Jedną z podstawowych cech decydujących o stosowaniu pestycydów w środowisku jest ich rozkład. Ogólne przestrzeganie przepisów przez producentów rolnych odnoszących się do stosowania środków ochrony roślin w znacznej mierze ograniczy negatywne skutki ich użycia. Doprowadzi to do zredukowania ich stosowania do koniecznego minimum, a co za tym idzie utrzymania wymaganej jakości żywności gwarantującej wysoką jakość zdrowia ludzi i zwierząt oraz ochronę środowiska naturalnego. Do metali ciężkich szkodliwych dla środowiska należy zaliczyć: kadm, ołów, arsen i rtęć, jednak nie wolno zapomnieć o pierwiastkach będących niezbędnymi do normalnego wzrostu i rozwoju rośliny takich jak miedź i cynk, które przy wyższym stężeniu stają się szkodliwe dla roślin, ludzi i zwierząt. Dlatego niestety oprócz zanieczyszczeń przemysłowych, komunalnych czy motoryzacyjnych, które skażają glebę metalami ciężkimi, należy zaliczyć również rolnictwo.
Nadmierne stosowanie nawozów fosforowych zawierających w sobie zanieczyszczenia metalami ciężkimi, głównie kadmem, może powodować wzrost zawartości łatwo dostępnych dla roślin form tego metalu w glebie. Aby utrzymać glebę w wysokiej kulturze, należy zapewnić jej odpowiednie stosunki powietrzno-wodne zwiększając zawartość próchnicy i odpowiednio uprawiając mechanicznie. Rolnicy w ten sposób ograniczają zawartość metali ciężkich w roślinach. Zabiegiem obniżającym dostępność dla roślin pierwiastków toksycznych jest wapnowanie gleb, mające na celu podniesienie ich odczynu do wartości powyżej pH 6,8. Również bogatym źródłem metali ciężkich takich jak ołów, rtęć i kadm mogą być osady ściekowe, które należy kontrolować pod względem składu chemicznego, a stosować tylko te, w których stężenie pierwiastków szkodliwych nie przekracza dopuszczalnych norm.
Groźne tlenki azotu i metan Czynniki rzutujące na jakość powietrza to emisja gazów cieplarnianych i ich wpływ na atmosferę, jak również bioróżnorodność w krajobrazie wiejskim. Wytwarzane gazy w rolnictwie takie jak dwutlenek węgla, metan, spaliny i tlenki azotu wraz z amoniakiem powodują ocieplenie klimatu. Zwierzęta przeżuwające w procesie trawienia wydzielają gaz w postaci metanu, natomiast podczas stosowania nawozów organicznych i mineralnych następuje emisja tlenków azotu z gleby. W ogólnym rozrachunku emitowanych gazów cieplarnianych w Polsce około 25% metanu i 60% tlenków azotu pochodzi z produkcji rolniczej. Produkcja zwierzęca wytwarzająca nawóz naturalny w postaci gnojówki i gnojowicy dostarcza duże ilości amoniaku i metanu do atmosfery, co powoduje jej zanieczyszczenie. Podstawą ograniczenia emisji tych gazów powinno być wymieszanie nawozów organicznych (obornik, gnojówka, gnojowica, organiczne odpady komunalne i przemysłowe) z glebą najlepiej w ciągu kilku godzin i nie później niż w okresie jednej doby po wywiezieniu na pole. Ograniczenia formy gazowej straty azotu z gleby można uzyskać poprzez stosowanie nawozów azotowych (mineralnych i organicznych) do zapewnienia aktualnego zapotrzebowania roślin na ten składnik pokarmowy. Regulowanie uwalniania tlenków azotu z gleby można uzyskać poprzez poprawę stosunków powietrzno- wodnych. Do zmian bioróżnorodności w krajobrazie wiejskim może przyczynić się produkcja rolna, która powinna współtworzyć krajobraz wiejski poprzez aspekty ochrony gleby, powietrza i wody, jak i walorów bioróżnorodności. Dla zachowania bioróżnorodności należy stworzenie środowiska poprzez: ochronę obszarów bagiennych, opóźnianie terminów koszenia i wypasów, zabranianie wypalania roślinności na łąkach, nieużytkach, zakładanie i pielęgnowanie śródpolnych pasów zadrzewień oraz stosowanie wielogatunkowego płodozmianu.
Ochrona środowiska związana z rolnictwem pokazuje problemy zanieczyszczeń powietrza i gleby oraz wody stanowiącej pozycję wyjątkową w przyrodzie. Nawozy w wodzie Stosowanie dużej ilości nawozów mineralnych i środków ochrony roślin przyczynia się do nadmiernego użyźniania gleby, a co za tym idzie do eutrofizacji zbiorników wodnych.
Przy nadmiernym pędzie w celu uzyskania zysków z produkcji rolniczej zapomina się o ryzyku zanieczyszczenia środowiska naturalnego przez nadmierne stosowanie nawozów azotowych. Przy nawożeniu roślin w postaci nawozów mineralnych zawierających azot dostarczamy formę azotową, amonową lub amidową (mocznikową). Formy azotanowe (N-NO3) w procesie zachodzącym w glebie przedostają się do wód gruntowych i powierzchniowych zbiorników wodnych. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oraz Polska przyjęły za bezpieczny dopuszczalny poziom wody pitnej 10 mg dm3 azotu azotanowego. Forma amonowa azotu (N-NH4) jest stosowana w nawozach wolnodziałających, jednak przez wysokie koszty ich produkcji jest mało używana.
Dzięki sposobowi rzutowemu w nawożeniu przedsiewnym i pogłównym możemy stosować nawozy azotowe do gleby. Za pomocą tej metody udaje się uzyskać oszczędności do 20%, dostarczając tym samym i zaopatrując w ten sposób roślinę w azot, w stosunku do tradycyjnego nawożenia azotem.
Dzięki stosowaniu dolistnego, uzupełniającego nawożenia azotem można ograniczyć nawożenie doglebowe jednocześnie zapewniając roślinom prawidłowe odżywianie tym składnikiem, uzyskując wysoki plon z niską zawartością azotanów. Stosowanie w formie płynnej nawozów naturalnych oraz mineralnych przez rolników nie powinno się odbywać na polach o nachyleniu większym niż 6o, jeżeli pola te nie znajdują się pod okrywą roślinną. Natomiast niewłaściwe przechowywanie i złe stosowanie nawozów organicznych może przyczyniać się do zanieczyszczenia środowiska azotem, rozpuszczalne formy azotowe mogą być wymywane z gleby przez opady, a lotne związki azotu przedostawać się do atmosfery. Jeżeli chodzi o zasadę obsady zwierząt w stosunku do powierzchni pola przeznaczonego do nawożenia, zwłaszcza gnojowicą, nie możemy doprowadzić do „przenawożenia”, gdyż może to skutkować zanieczyszczeniem wód gruntowych. Dawka roczna nawozu naturalnego nie może przekraczać ilości zawierającej 170 kg czystego azotu na 1 ha użytków rolnych. Również nawozy fosforowe, które są łatwo rozpuszczalne w wodzie, występujące w postaci superfosfatów Ca(H2PO4) i fosforanów amonowych spełniają ważną rolę w produkcji rolniczej i ochronie środowiska. Nawozy te mogą być powodem zanieczyszczeń zbiorników wodnych poprzez spływ wód powierzchniowych powiązanych z erozją wodną i wprowadzonej w ten sposób dużej ilości fosforu. Fosfor może być również źródłem metali ciężkich w glebie. Przyjmuje się, że na stokach o pochyleniu 5-10% następuje erozja 1 mm warstwy glebowej rocznie, gdzie gleba zawierająca przeciętnie 0,1% fosforu i 0,1-0,2% azotu traci rocznie 10 kg fosforu i 10 kg azotu. Aby wyznaczyć dawkę nawozów fosforowych, powinniśmy stosować testy glebowe, a aby ograniczyć ryzyko przemieszczania się fosforu do wód powierzchniowych, powinniśmy zachować odpowiedni sposób i termin ich stosowania.
Obecnie Wspólna Polityka Rolna krajów Unii Europejskiej podkreśla znaczenie zrównoważonego rozwoju rolnictwa z uwzględnieniem potrzeb ochrony środowiska. Aby poznać te wymagania, musimy sięgnąć do znajomości „zasad dobrej kultury rolnej”, i „wzajemnej zgodności” wynikającej z rozporządzeń Unii Europejskiej oraz ustaw Rzeczpospolitej Polskiej. Dzięki tym wytycznym rolnictwo w mniejszym stopniu będzie oddziaływało negatywnie na ochronę środowiska.
Opracował: mgr inż. Artur Sitek,
Katedra Agronomii UP Poznań
