Poprawa właściwości gleb lekkich

10-09-2025

Gleby lekkie w Wielkopolsce

Użytki rolne zajmują w Wielkopolsce prawie 1,9 mln ha, co oznacza, że około 60% powierzchni województwa jest wykorzystywane rolniczo. Zdecydowaną większość użytków rolnych w Wielkopolsce charakteryzuje duży udział gleb lekkich. Szacuje się, że zajmują one ponad 60% powierzchni gruntów ornych, w tym prawie połowa to gleby kompleksu żytniego słabego i bardzo słabego. Najwięcej gleb lekkich i bardzo lekkich występuje w powiatach byłych województw: pilskiego, konińskiego i kaliskiego. Są nawet gminy, gdzie udział gleb lekkich zbliża się do 100%, co stawia przed rolnikami wyzwanie poprawy ich żyzności.

W gospodarstwach z przewagą gleb nisko urodzajnych istnieje konieczność podjęcia działań mających na celu poprawę ich właściwości. Dzięki odpowiedniej uprawie, zastosowaniu racjonalnych nakładów i odpowiednich zabiegów agrotechnicznych możliwe jest stworzenie warunków sprzyjających wzrostowi roślin oraz zwiększenie różnorodności upraw (zboża, kukurydza, słonecznik, gorczyca, rośliny okopowe, niektóre strączkowe). Poprawa jakości gleb umożliwia także rozbudowę bazy paszowej, co wpływa na zwiększenie pogłowia zwierząt i produkcji obornika, co z kolei sprzyja wzrostowi zawartości próchnicy w glebie.

Rola produkcji zwierzęcej

Kluczową sprawą staje się zatem odbudowa produkcji zwierzęcej w Wielkopolsce, a zwłaszcza stada trzody chlewnej, którą musimy obecnie importować, aby zaspokoić krajowy popyt. Jest niezbędne nie tylko z perspektywy zwiększenia krajowego potencjału produkcji oraz bezpieczeństwa żywnościowego, ale także w kontekście poprawy rentowności gospodarstw rolnych, zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich oraz minimalizacji skutków zmian klimatycznych. Odbudowa tej gałęzi produkcji stanowi jeden z kluczowych postulatów Wielkopolskiej Izby Rolniczej, która od lat podkreśla istotę integracji produkcji roślinnej z hodowlą zwierząt. Takie podejście umożliwia efektywniejsze wykorzystanie krajowych zbóż, a powstający w procesie produkcji zwierzęcej obornik przyczynia się do poprawy struktury i jakości gleb.

Zabiegi polepszające właściwości gleb lekkich

Poprzez właściwe zabiegi agrotechniczne i racjonalne nakłady można poprawić właściwości gleb słabych i tym samym zwiększyć asortyment uprawianych na nich roślin.

Zabiegi agrotechniczne poprawiające żyzność gleb lekkich, to:

• wapnowanie,
• nawożenie organiczne,
• nawożenie mineralne,
• zmianowanie. 

Wapnowanie

Oprócz parametrów produkcyjnych, dużym mankamentem gleb lekkich jest ich zakwaszenie. Kationy kwaśne wywierają toksyczny wpływ na rośliny uprawne, który przejawia się redukcją wzrostu i wielkości systemu korzeniowego (sprzyja to większej wrażliwości roślin na suszę). Jednocześnie w glebie zachodzą intensywne procesy uwsteczniania przyswajalnych związków fosforu i zmniejszenia zawartości kationów zasadowych. Wapnowanie zapewnia poprawę wzrostu i wielkości systemu korzeniowego, co sprzyja większej odporności roślin na suszę. Zabieg ten poprawia strukturę gleby, zwiększając jej pojemność wodną, przyczynia się do lepszej akumulacji próchnicy, zwiększa przyswajalność azotu, potasu i fosforu, sprzyja rozwojowi pożytecznych drobnoustrojów, również działania bakterii brodawkowych.

Dawki nawozów wapniowych ustala się na podstawie znajomości odczynu gleby. W celu ustalenia poziomu i terminu stosowania wapnowania, należy śledzić zmiany odczynu gleby poprzez wykonywanie badań glebowych. Dawki wapna nawozowego ustala się na podstawie potrzeb wapnowania oraz kategorii agronomicznej gleby.

Tab. 1. Optymalne dawki wapna na gruntach ornych w tonach CaO/ha

Przy wyborze formy wapna nawozowego i ustaleniu warunków jego zastosowania należy wziąć pod uwagę rodzaj gleby podlegającej wapnowaniu. Wapno tlenkowe nadaje się, przede wszystkim na gleby cięższe, których odczyn zmienia się bardzo powoli. Na tych glebach nie ma niebezpieczeństwa gwałtownej zmiany odczynu, gdyż odznaczają się one wysoką zdolnością buforową - nie ma więc ryzyka przewapnowania, a efekt odkwaszenia następuje szybciej. Do poprawy gleb lekkich przydatne są wyłącznie nawozy wolno działające, czyli węglanowe (np. wapniak mielony rolniczy, wapno węglanowe, wapno węglanowo-magnezowe), które są znacznie łagodniejsze w działaniu.

Kwaśnemu odczynowi gleby towarzyszą zwykle niedobory magnezu. Jeżeli brak magnezu potwierdzony jest analizą gleby, należy zastosować nawozy wapniowo-magnezowe.

Sposób wnoszenia wapna do gleby zależy od wielkości dawki. Wapno należy wysiewać jak najwcześniej przed uprawą roślin, starając się przy tym równomiernie rozrzucić po polu i dokładnie wymieszać je z glebą, poprzez kilka zabiegów uprawowych. Przy wysiewie wapna nie wolno mieszać go z siarczanem amonu i superfosfatem oraz wysiewać razem z obornikiem lub gnojówką. Wszystkie rodzaje wapna można natomiast mieszać, w małych ilościach, przed wysiewem z: mocznikiem, chlorkiem amonu, saletrą sodową, saletrą wapniową i solami potasowymi. Wapna nie należy wysiewać na bardzo wilgotną glebę, jak również w pogodę deszczową. Optymalnym terminem wysiewu wapna jest okres od zbioru roślin do wykonania orki zimowej. Idealnie nadają się do tego uprawki pożniwne. Można też wapnować pod orkę siewną czy zimową, pod warunkiem, że nie stosuje się obornika.

Nawożenie organiczne

Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym w decydujący sposób na poprawę żyzności gleb lekkich jest stosowanie nawożenia organicznego. Nawozy organiczne stanowią bowiem nie tylko źródło substancji organicznej i składników pokarmowych, ale wpływają również na właściwości gleby:

• fizyczne (struktura gruzełkowata gleby, pojemność wodna i stosunki wodno-powietrzne),
• biologiczne (rozwój pożytecznych organizmów glebowych),
• chemiczne (wzrost pojemności sorpcyjnej gleby - "magazynowanie" składników pokarmowych).

Podstawowym nawozem organicznym jest obornik, ale w gospodarstwach, w których brakuje obornika lub na polach bardzo oddalonych od gospodarstwa zastosowanie mogą znaleźć nawozy zielone. Nawozy zielone sprawiają, że gleby lekkie stają się bardziej spoiste. Na nawozy zielone najlepiej przeznaczyć rośliny uprawiane w międzyplonach. Można przy okazji skorzystać z dopłat rolnośrodowiskowych.

Na lżejsze gleby żytnie nadają się takie rośliny, jak: łubin żółty, seradela, wyka ozima, peluszka, słonecznik, facelia, gorczyca biała, a na gleby żytnie mocniejsze dodatkowo wyka jara. Do najtańszych źródeł substancji organicznej należą wsiewki, które nie wymagają dodatkowych nakładów związanych z przygotowaniem roli do siewu. Stosunkowo tani jest także materiał siewny. Dobrą rośliną na wsiewkę jest seradela - jej wartość nawozową można przyrównać do wartości nawozowej obornika stosowanego w nawożeniu ziemniaka. Jako wsiewkę można też wysiewać lucernę chmielową, koniczynę białą, życicę wielokwiatową, kupkówkę i kostrzewę czerwoną.

Na glebach lekkich najmniej zawodne są międzyplony ozime, jako że lepiej wykorzystują jesienne i zimowe zapasy wody w glebie. W poplonach ozimych można uprawiać wiele gatunków roślin pastewnych w siewie czystym i w mieszankach (rzepik, rzepak, żyto, żyto z wyką). Po zbiorze poplonów ozimych można wysiać jako plon wtóry na glebach lekkich: z roślin towarowych – ziemniaki, z roślin pastewnych – mieszanki zbożowo-strączkowe ze słonecznikiem, na stanowiskach lepszych po życie poplonowym można wysiać kukurydzę na kiszonkę.

Nawożenie mineralne

Poziom nawożenia mineralnego powinien wynikać z zasobności gleby i wielkości plonów. Przy zbyt niskich dawkach nawozu niewykorzystane są możliwości produkcyjne gleby i roślin, natomiast dawki zbyt wysokie to zarówno niepotrzebny koszt, jak i wzrost zagrożenia dla środowiska, głównie poprzez wymywanie. Skala wymywania jest największa na glebach lekkich. Jeżeli chodzi o nawożenie azotem, to najlepsze działanie nawozowe na glebach piaszczystych wykazuje saletrzak i saletra amonowa, najgorsze mocznik.

Zmianowanie i dobór roślin

O wysokości plonów roślin uprawnych w ogromnym stopniu decyduje umieszczenie ich po odpowiedniej roślinie przedplonowej. Dodatni wpływ właściwego doboru przedplonu występuje na wszystkich kompleksach glebowych, jednak szczególnie uwidacznia się na kompleksach słabszych. Na glebach lekkich w strukturze zasiewów dominują zboża, które należą do roślin niszczących strukturę gruzełkowatą gleby. Dlatego konieczne jest przestrzeganie starej zasady zmianowania roślin, pamiętając o tym, że po roślinach płytko korzeniących się (zboża) niszczących strukturę powinny być uprawiane rośliny głęboko korzeniące się, poprawiające strukturę gleby, np. ziemniaki > zboże jare lub żyto > łubin > żyto. Przy układaniu płodozmianu należy brać pod uwagę również wpływ roślin na bilans substancji organicznej. Pod tym względem rośliny można podzielić na 3 grupy:

• wzbogacające glebę w substancję organiczną (bobowate wieloletnie i ich mieszanki z trawami, w mniejszym stopniu strączkowe),
• zubożające glebę (okopowe, kukurydza),
• neutralne (zboża, rzepak).

W gospodarowaniu na glebach lekkich bardzo ważne jest wprowadzenie do zmianowania roślin bobowatych (dawniej motylkowych). Pozostawiają one duże ilości resztek pożniwnych, wzbogacają glebę w azot, ponadto pobierają składniki pokarmowe z głębszych warstw gleby, mają wpływ na tworzenie i utrzymanie struktury gruzełkowatej gleby. Na gleby lekkie szczególnie przydatny jest łubin żółty. Łubin, bez względu na to czy uprawiany jest na zielonkę czy na nasiona, głęboko się korzeni i ma silnie rozbudowany system korzeniowy. Pozostawia on duże ilości resztek pożniwnych, wzbogaca glebę w azot, ponadto pobiera składniki pokarmowe z głębszych warstw gleby.

Rośliną poprzedzającą zboża na glebach lekkich z powodzeniem może być seradela, nostrzyk, wyka ozima, a na stanowiskach nieco lepszych – peluszka. Rośliny bobowate wpływają bardzo korzystnie na plonowanie roślin następczych. Można je uprawiać w siewie czystym oraz w mieszankach ze zbożami (np. peluszka z owsem, łubin żółty z pszenżytem jarym, wyka ozima z żytem ozimym).

W gospodarce na glebach lekkich należy dążyć do skonstruowania takiego płodozmianu, który zapewniałby przykrycie gleby roślinnością przez cały rok. Czynniki atmosferyczne (opady, wiatr, nasłonecznienie) niszczą strukturę gleby, wpływają na wypłukiwanie składników pokarmowych. W ciągu jesieni i zimy nie okryta gleba lekka może stracić nawet 60 kg azotu, poza tym w takich warunkach dochodzi do zmniejszenia mikroflory glebowej, ograniczania sprawności biologicznej gleby.

Duże znaczenie na glebach lekkich ma zatem uprawa poplonów ozimych, która wpływa na poprawę struktury gleby i bilansu substancji organicznej oraz na ograniczenie wymywania azotanów z gleby do wód gruntowych jesienią i zimą.

Nowoczesne podejście do rolnictwa na glebach lekkich

Współczesne rolnictwo kładzie duży nacisk na zrównoważoną produkcję rolną, co wiąże się z racjonalnym gospodarowaniem na glebach lekkich. Warto zwrócić uwagę na technologie, które mogą pomóc w poprawie jakości gleby, takie jak:

• rolnictwo precyzyjne – wykorzystanie nowoczesnych technologii, takich jak GPS czy drony, pozwala na precyzyjne aplikowanie nawozów, co zwiększa efektywność działań i minimalizuje straty;
• uprawy regeneracyjne – polegają na stosowaniu praktyk takich jak bezorkowa uprawa gleby, która chroni strukturę gleby, oraz wykorzystanie roślin okrywowych, które zwiększają ilość materii organicznej w glebie;
• agroekosystemy zrównoważone – polegają na tworzeniu różnorodnych środowisk rolniczych, które wspierają bioróżnorodność i naturalne procesy glebowe.

Podsumowanie

Zarządzanie glebami lekkimi w Wielkopolsce to proces, który wymaga odpowiednich zabiegów agrotechnicznych, takich jak wapnowanie, nawożenie organiczne i mineralne oraz zmiana roślin w płodozmianie. Dzięki odpowiednim zabiegom możliwe jest poprawienie jakości tych gleb, co przyczynia się do zwiększenia efektywności produkcji rolnej oraz ochrony środowiska.

Prosta kalkulacja ekonomiczna zachęca do stopniowego ograniczania rolniczego użytkowania gleb słabych. Proces ten jest jednak powolny i nie należy oczekiwać, że sytuacja szybko się zmieni, zwłaszcza przy obecnym „głodzie ziemi” i wysokich cenach ziemi rolniczej. Wielu rolników posiada gospodarstwa położone wyłącznie na glebach słabych. Zatem rezygnacja z uprawy tych gleb byłaby równoznaczna z likwidacją gospodarstw, które są przecież podstawą egzystencji ich rodzin. Część gospodarstw jest więc niejako skazana na gospodarowanie na glebach mało produktywnych, gdzie uzyskanie określonej wydajności wymaga większych nakładów i zabiegów agrotechnicznych. W swych decyzjach rolnicy powinni kierować się zasadą, że dobór roślin do uprawy na glebach lekkich, powinien uwzględniać ich wymagania oraz powinien być ekonomicznie uzasadniony. Powinni też pamiętać, że poprzez właściwe zabiegi agrotechniczne i racjonalne nakłady, można poprawić właściwości gleb słabszych, na których przyszło im gospodarować. Kluczowe staje się także wykorzystanie nowoczesnych technologii rolniczych, które pozwalają na bardziej precyzyjne i zrównoważone gospodarowanie na glebach lekkich.

Opracowanie: Grzegorz Wysocki

Literatura: D. Ubysz "Poprawa właściwości gleb lekkich", prof. dr hab. W. Grzebisz "Wapnowanie – skutki dla środowiska".