Kukurydza uprawiana jest na bardzo dużej powierzchni i jest to powodem wzrastającego zagrożenia porażeniem przez wiele chorób, co może być powodem znacznych strat.
Niekorzystne warunki pogodowe (susza, niekorzystny przedział temperatur) sprzyjają występowaniu groźnych chorób (np. głownia kukurydzy). Kukurydza może być porażona lub zasiedlona przez około 400 gatunków patogenów. Obecnie zwalczanie chemiczne ogranicza się do zaprawiania ziarna kukurydzy.
Głownia pierwotna kukurydzy występuje we wczesnych fazach rozwojowych, a objawy porażenia obserwuje się na korzeniach i liściach. Obecność choroby powoduje zahamowanie wzrostu roślin i w konsekwencji częste ich zamieranie. Szkodliwość powodowana przez głownię kukurydzy z infekcji pierwotnej rzadko ma znaczenie. W późniejszych fazach rozwojowych kukurydzy w wyniku infekcji wtórnych tego grzyba (mogą być groźne w skutkach) porażane są kolby, liście, wiechy i łodygi. W latach nasilonej epidemii liczba narośli na kolbach jest tak wysoka, że wymagany jest zbiór kukurydzy z przeznaczeniem wyłącznie na ziarno. Kukurydza silnie porażona nie ma zbyt dużej wartości kiszonkowej.
Podatność kukurydzy na głownię trwa od fazy pierwszego liścia, aż do końca kwitnienia wiech. Pierwotne objawy tej choroby widoczne są na rozwijających się łodygach oraz młodych liściach, a także korzeniach nieokrytych glebą. Powoduje ona zahamowanie wzrostu, a niekiedy zamieranie roślin. Nie jest to choroba o znaczeniu gospodarczym, ponieważ przeważnie porażeniu ulega od 5 do 10% roślin. W latach suchych i ciepłych dochodzi do licznych infekcji wtórnych, dlatego ilość porażonych roślin może być większa.
Powstające różnej wielkości narośla na kolbach, liściach, łodygach i wiechach powodują ich deformacje, a poza tym są wypełnione zarodnikami – teliosporami i stanowią źródło infekcji na kolejne lata. Głownia kukurydzy ma też bardzo duże znaczenie w uprawie kukurydzy cukrowej, którą należy traktować jako warzywo. Ziarniaki tej kukurydzy spożywamy w różnych posiłkach. Podobnie jest w odniesieniu do kilku innych chorób, których obecność może dyskwalifikować uprawę tej rośliny.
Wynika z tego, że znaczenie większości opisywanych chorób występujących w kukurydzy pastewnej i przemysłowej w odniesieniu do kukurydzy cukrowej ma większe znaczenie jak w pozostałych uprawianych kukurydzach na ziarno i kiszonkę. Groźną grupę chorób kukurydzy stanowią choroby powodowane przez grzyby rodzaju Fusarium, występujące w czasie wegetacji.
Są to: fuzaryjna zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi oraz fuzarioza kolb kukurydzy. W tabeli 1 podano najczęściej występujące choroby i zaznaczono ich obecne znaczenie, jak i w najbliższej przyszłości. Kolby bardzo często zasiedlane są przez grzyby z rodzaju Fusarium, które są sprawcami fuzariozy. Porażeniu sprzyja obecność i żerowanie omacnicy prosowianki. Straty mogą być bardzo duże, a ciężar kolb mniejszy nawet o 20%. Choroba ta bardzo często poprzedzana jest przez zgniliznę fuzaryjną korzeni i zgorzel podstawy łodyg powodowaną przez kilka gatunków grzybów rodzaju Fusarium, np. F. culmorum, F. graminearum itd. Sprawcy choroby niszczą strukturę łodyg, co powoduje ich łamanie się i wyleganie kukurydzy.
Fuzarioza kolb jest szczególnie niebezpieczna, ponieważ grzyby rodzaju Fusarium, a także Aspergillus i Penicillium mają zdolność do wytwarzania mikotoksyn – wtórnych metabolitów toksycznych i odpornych na wysokie temperatury. Stanowią one zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt, dlatego stwierdzenie obecności mikotoksyn w ilościach przekraczających normy dyskwalifikuje ziarno do spożycia.
W ostatnim czasie, na szczęście na niewielu plantacjach, stwierdza się występowanie bardzo groźnej choroby związanej z ocieplaniem się klimatu – głowni pylącej kukurydzy. Jej sprawcą jest grzyb Sphacelotheca reiliana. Źródłem porażenia są zimujące w glebie teliospory, które powodują infekcję systemiczną wschodzących korzeni. Lokują się w stożku wzrostu, w czasie gdy roślina jest jeszcze pod powierzchnią ziemi, a następnie przerastają jej tkanki. Objawy widoczne są na wiechach i kolbach. Porażone organy wypełnione są pyłem zarodników.
W warunkach suchej i ciepłej pogody grzyb ma dużą zdolność do porażania, a optimum termiczne dla jego rozwoju wynosi 21-28°C. Wysypujące się z porażonych wiech i kolb zarodniki padają na glebę i cały proces zaczyna się od nowa. Drobna plamistość liści jest bardzo częstą chorobą występującą na liściach kukurydzy. Powoduje ją grzyb Aureobasidium zea.
W Polsce pierwsze ogniska choroby stwierdzono w 1980 roku i od tego czasu stanowi ona zagrożenie na plantacjach kukurydzy. Porażeniu mogą ulegać blaszki i pochwy liściowe oraz liście okrywające kolby. Jej objawy to okrągłe lub owalne, niewielkie: od 1 do 4 mm, plamki. Ich środek stopniowo ciemnieje i wykrusza się. Porażeniu sprzyjają lata chłodne i mokre.
Coraz większe problemy na plantacjach kukurydzy zaczyna stanowić rdza powodowana przez grzyb Puccinia sorghi. Objawia się ona w postaci rdzawych poduszeczek
– skupień zarodników grzyba występujących na liściach. Chorobę ogranicza przyorywanie oraz niszczenie resztek pożniwnych porażonych roślin.
W czasie wegetacji przykładowo kolby mogą być porażone przez fuzariozę kolb i przez głownię kukurydzy. Grzyby te, zwłaszcza sprawcy fuzariozy kolb, wytwarzają toksyczne dla ludzi i zwierząt metabolity, zwane mikotoksynami.
Ich obecność w ziarnie lub kiszonce jest niepożądana i może być powodem do dyskwalifikacji ziarna przeznaczonego do celów paszowych. W latach o ciepłej i suchej pogodzie rośnie porażenie chorobami występującymi na liściach. Ten problem dotyczy grzybów z rodzaju Helminthosporium, powodujących plamistości. Na naszych plantacjach najczęściej obserwuje się występowanie żółtej plamistości liści powodowanej przez H. turcicum, lecz obserwowane są także objawy na liściach wywoływane przez inne gatunki tego rodzaju. Regularnie od kilku lat na różnych mieszańcach pojawia się drobna plamistość liści (Aureobasidium zea), która potrafi zniszczyć znaczną część powierzchni asymilacyjnej liści i spowodować straty o charakterze gospodarczym. Poważne zagrożenie stanowi także rdza kukurydzy (Puccinia sorghi), której obecność w latach ciepłych na niektórych mieszańcach powoduje przedwczesne zamieranie liści.
Problemy zwalczania chorób kukurydzy dotyczą przede wszystkim:
- • zmiennego nasilenia i nieregularnego ich wykorzystania;
- • niewielkiej ilości zarejestrowanych środków grzybobójczych do stosowania w czasie wegetacji (Retengo Plus 183 SE, Quilt Xcel 263,8 SE).
Często na plantacjach obserwuje się występowanie kilku chorób jednocześnie. Gdy głownia kukurydzy z widocznymi naroślami na łodygach i kolbach pojawi się od brzegu plantacji, można próbować ją usunąć ręcznie.
Jest to wykonalne na małych kilkuhektarowych plantacjach, ale niewykonalne na plantacji 200- czy 300-hektarowej. Przyzwolenie na rozwój chorób liści prowadzi do uprawiania odmian o możliwie największej odporności i dlatego nie należy uprawiać kukurydzy przez wiele lat na tym samym polu. Przerwa w uprawie często jest dobrym sposobem na wyraźne zmniejszenie zagrożenia, np. przez głownie i choroby powodowane przez grzyby rodzaju Fusarium. Nawadnianie w lata suche plantacji (jest to niestety zabieg rzadko stosowany) może radykalnie zmniejszyć porażenie przez głownie kukurydzy. Infekcji wtórnej nie sprzyja usuwanie narośli powodowanych przez sprawcę głowni kukurydzy, zarówno tych z infekcji pierwotnej, jak i pierwszych narośli infekcji wtórnej.
Podstawowe zabiegi agrotechniczne ograniczające występowanie chorób w czasie wegetacji to:
- • przerwa w uprawie kukurydzy na tym samym polu minimum 5 lat;
- • głęboka orka przykrywająca resztki roślinne;
- • wczesny siew;
- • nawadnianie w lata suche;
- • uprawa odmian odpornych;
- • siew kwalifikowanego i zaprawionego materiału siewnego.
prof. dr hab.
Marek Korbas mgr Ewa Jajor
