Ziarno kukurydzy w czasie magazynowania narażone jest na różnego rodzaju straty. Część z nich wynika z niewłaściwego magazynowania, a część jest skutkiem zasiedlenia, rozwoju i żerowania różnych szkodników magazynowych, w tym szkodliwych roztoczy i owadów. Organizmy te mogą być przyczyną strat zarówno ilościowych wynikających z ubytku masy surowca na skutek żerowania, jak i znacznie bardziej dotkliwych strat jakościowych.
Roztocze są niewidoczne, ale szkodzą dotkliwie
Zmagazynowane ziarno kukurydzy zasiedlają różne gatunki roztoczy magazynowych, w tym rozkruszek drobny i rozkruszek mączny. Mikroskopijnej wielkości pajęczaki mogą przebywać praktycznie w każdym miejscu pryzmy. Ich ciała są jednak delikatne i wrażliwe na wysychanie, dlatego liczniej gromadzą się w miejscach o wyższej wilgotności, gdzie intensywnie żerują i rozmnażają się. Na skutek prowadzonych procesów życiowych w miejscach tych może stopniowo wzrastać temperatura i wilgotność składowanego surowca. W efekcie następuje jego powolne psucie się. Same roztocze żerując uszkadzają przede wszystkim zarodki, które są najbardziej uwilgotnioną częścią ziarniaka (co ułatwia im żerowanie) i zawierają kroskopijnych rozmiarów uszkodzenia mogą później skutkować obniżeniem wartości siewnej ziarna. Roztocze nie tylko uszkadzają i zanieczyszczają surowiec, który zasiedlają swoimi wydalinami, wydzielinami, wylinkami i martwymi osobnikami. Z czasem, przy bardzo licznej ich populacji, ziarno nabiera specyficznego zapachu wyczuwalnego po wejściu do magazynu. Zmiana smaku i zapachu surowca, a także zachodzące w nim niekorzystne procesy wynikające z obecności, żerowania i rozwoju roztoczy, wpływają znacząco na obniżenie jakości zmagazynowanego surowca.
Owadów jest całe mnóstwo
W składowanym ziarnie kukurydzy mogą żerować liczne gatunki owadów, zarówno chrząszczy, jak i motyli magazynowych. Spośród chrząszczy są to między najwięcej składników odżywczych. Takie, zwykle niewidoczne, miinnymi kapturnik olbrzymek, kapturnik zbożowiec, kobielatka kawowa, mącznik młynarek, przykrótek drogerczyk, przykrótek półskrzydły, Carpophilus flavipes, Carpophilus mutilatus, rozpłaszczyk drobny, rozpłaszczyk rdzawy, skórek zbożowy, Trogoderma variabile, spichrzel surynamski, trojszyk gryzący, trojszyk ulec, Typhaea stercorea, ukrytek mauretański, wołek kukurydzowy, wołek ryżowy, wołek zbożowy, Caulophilus oryzae, żywiak chlebowiec, a nawet gryzki, czyli psotniki. Te ostatnie często zasiedlają zaniedbane magazyny. Z motyli występują: mklik daktylowiec, mklik mączny, omacnica ryżanka, omacnica spichrzanka i skośnik zbożowiaczek.
Niektóre z wymienionych szkodliwych owadów to gatunki ciepłolubne. Wprawdzie docierają do Polski z importowanym ziarnem kukurydzy z krajów o cieplejszym klimacie, ale słabo rozwijają się w niskich temperaturach i zwykle nie przeżywają okresów chłodnych (jesień, zima). Niektóre gatunki, np. wołki, są dobrze zadomowione w naszych warunkach klimatycznych i stanowią poważne zagrożenie dla zmagazynowanego ziarna kukurydzy.
Uszkadzają, zjadają i zanieczyszczają
Owady są większe od roztoczy, bardziej ruchliwe i mniej wrażliwe na niesprzyjające warunki środowiska. Duże stosunkowo ziarniaki kukurydzy i przestrzenie międzyziarnowe pozwalają im na swobodne penetrowanie całego profilu pryzmy. Mogą występować w różnych miejscach i na różnej głębokości. Podobnie jak roztocze, gromadzą się zwykle liczniej w miejscach bardziej wilgotnych, a także w okresach niesprzyjających temperaturowo (jesień, zima). Ich liczna obecność w danym miejscu i prowadzone procesy życiowe (głównie oddychanie) powodują lokalnie wzrost wilgotności i temperatury surowca. Owady, podobnie jak roztocze, chętnie zaczynają żerowanie od zarodków, a także ziarniaków porośniętych, połamanych i tych, których okrywa owocowo-nasienna (łupina) została uszkodzona (np. mechanicznie). Na ziarniakach widoczne są wygryzienia, czasami bardzo rozległe. W efekcie intensywnego żerowania owadów powstaje duża ilości pyłu, który osypując się zatyka stopniowo przestrzenie między ziarniakami, w wyniku czego ograniczony zostaje swobodny przepływ powietrza przez pryzmę ziarna. Nasilają się procesy zagrzewania i nawilżania ziarna w niedrożnej warstwie. Następuje intensywny rozwój mikroflory bakteryjno-grzybowej obecnej na ziarnie, co prowadzi do psucia się surowca. Z czasem proces ten nasila się. Rozwój grzybów pleśniowych i obecność w powietrzu specyficznych substancji zapachowych może oddziaływać na szkodniki wabiąco. Żerowanie na zapleśniałych ziarniakach jest ułatwione. Są one znacznie bardziej nawilżone niż zdrowe i suche, a ich okrywa owocowo-nasienna jest uszkodzona przez wzrastające strzępki pleśni.
U chrząszczy żerują dorosłe i larwy
Większość gatunków chrząszczy magazynowych jest niewielka. Ich ciała mają zwykle od 3 do 5 mm długości, chociaż niektóre są stosunkowo duże, bo mają od 15 do 25 mm (np. mącznik młynarek). Chrząszcze są zwykle barwy czerwonobrązowej (np. kapturnik zbożowiec), brązowej (np. trojszyk ulec) lub czarnej (np. mącznik młynarek). Są także gatunki nieco bardziej kolorowe: brązowo-czarno- -żółte (np. przykrótek drogerczyk i półskrzydły). Larwy większości chrząszczy są także niewielkie. Dorastają do kilku mm długości, chociaż np. larwy mącznika młynarka mogą osiągnąć ponad 25 mm długości. Ubarwienie większości jest jasne, zwykle białe, biało-żółte, żółto-brązowe, żółte czy brązowe. Ich ciała pokrywają zwykle włoski i szczecinki, których długość i ilość jest cechą gatunkową. Większość larw i stadiów dorosłych chrząszczy żeruje i rozwija się od jaja do postaci dorosłej na zewnątrz ziarniaków. Wyjątek stanowią wołki, których samice składają jaja do wnętrza ziarniaków, do specjalnie w tym celu wygryzionego kanalika. Po złożeniu w nim pojedynczego jaja zalepiają otwór specjalną, wydzielaną w tym celu substancją. Ziarniaki kukurydzy są znacznie większe od ziarniaków innych zbóż, stąd w jednym może rozwinąć się więcej niż jeden osobnik. Z ukrytych wewnątrz ziarniaków kukurydzy jaj bezpiecznie rozwijają się larwy, poczwarki i wreszcie młode chrząszcze wołków, początkowo bez widocznych zewnętrznych objawów. Z czasem dopiero z zasiedlonych ziarniaków przez powstałe w wyniku żerowania szkodników otworki zaczyna wysypywać się pył powstały na skutek ich intensywnego żerowania. Wiele gatunków szkodliwych gatunków chrząszczy magazynowych wydaje w ciągu roku w nieogrzewanych magazynach jedno lub dwa pokolenia potomne. W sprzyjających do rozwoju warunkach, przy wyższej wilgotności surowca i w wyższej temperaturze, liczba możliwych pokoleń wzrasta. U większości gatunków chrząszczy magazynowych uszkodzenia powodują zarówno larwy, jak i dorosłe osobniki.
U motyli stadium szkodliwym są larwy, czyli gąsienice
Ich ciała są koloru białego, biało-żółtego, często z delikatnym kolorowym odcieniem, na co wpływ ma rodzaj surowca, na którym żerują. Porastają je włoski i szczecinki, których długość i ilość jest charakterystyczna dla danego gatunku. Larwy dorastają do kilkunastu mm długości. Przebywają zwykle w wierzchniej warstwie surowca. Tylko w skrajnych przypadkach, przy całkowitym zaniedbaniu, po doszczętnym zjedzeniu wierzchniej warstwy surowca, przechodzą głębiej. Miejsca, w których żerują larwy, a także ziarniaki, na których żerowały, są posklejane licznymi nitkami lepkiej wydzielanej przez nie przędzy. Motyle bezpośrednio nie są szkodliwe. Nie żerują i zwykle żyją bardzo krótko: do kopulacji i złożenia jaj, po czym zamierają. Skrzydła pierwszej pary motyli są szaro ubarwione, z charakterystycznymi dla danego gatunku ciemniejszymi wzorami. Tylko skrzydła omacnicy spichrzanki są kolorowe, ceglastoszare, także z charakterystycznym wzorem. U większości gatunków motyli magazynowych skrzydła osiągają od kilkunastu do 30 mm rozpiętości.
Jak i czym zwalczać
Zwalczanie szkodników w zmagazynowanym ziarnie kukurydzy prowadzi się podobnie jak w przypadku ich zwalczania w innych gatunkach zbóż. Do chemicznego zwalczania szkodników można zastosować zarówno środki ochrony roślin kontaktowe (Actellic 500 EC, Rovar 500 EC, K-Obiol 25 EC), jak i gazowe (Degesch Plates/Strips 56 GE, Deltox 56 GE, Phostoxin 56 GE, Quickphos Pellets 56 GE). Odpowiednia prewencja i wysoki poziom higieny w pustych i zapełnionych surowcem magazynach znacznie ograniczają występowanie i liczebność szkodników magazynowych. Magazynowanie ziarna kukurydzy w niskiej temperaturze, a także przewietrzanie i dosuszanie go w trakcie składowania, ma bardzo istotne znaczenie nie tylko w ograniczaniu liczebności roztoczy, lecz także owadów magazynowych.
dr inż. Paweł Olejarski
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy Zakład Entomologii
