Na zasiewy mieszane zbóż składają się mieszanki międzygatunkowe i mieszanki odmianowe w obrębie gatunku (najczęściej jęczmienia jarego). Dla lepszego odróżnienia od mieszanek międzygatunkowych przyjęła się nazwa mieszaniny odmianowe.
Co prawda wierność plonowania mieszanin odmian jęczmienia jest trochę mniejsza niż mieszanek międzygatunkowych, ale wartość paszowa mieszanin odmian jest wyższa od mieszanek międzygatunkowych z udziałem owsa oplewionego. Prognozy zmian struktury zasiewów w naszym kraju przewidują stopniowe zmniejszanie areału międzygatunkowych mieszanek zbóż (zwłaszcza z udziałem owsa oplewionego, będącego złą paszą dla trzody chlewnej i drobiu), a zwiększenie uprawy mieszanin odmianowych w obrębie gatunku (w szczególności jęczmienia).
Mieszaniny odmian nadają się do zalecanego obecnie w Unii Europejskiej integrowanego systemu rolnictwa, gdyż wprowadzenie bioróżnorodności upraw pozwala na lepsze wykorzystanie przez nie zasobów środowiska i słabszy rozwój patogenów zbóż. Cechują się one wierniejszym plonowaniem, a w przypadku dużego nasilenia chorób dają nawet wyższe plony ziarna od czystych siewów odmian.
Lepsza zdrowotność mieszanin
Uprawa mieszanin jęczmienia jarego jest korzystnym gospodarczo sposobem podnoszenia plonów z jednoczesnym obniżeniem kosztów produkcji, polegającym na częściowym eliminowaniu chemizacji i efektywnym wykorzystaniu walki biologicznej z chorobami. Polega to na wysiewaniu wewnątrzgatunkowych mieszanin 3 odmian (po 33,3% udziału) o zróżnicowanej odporności na główne choroby i zbliżonym terminie dojrzewania oraz zbliżonej wysokości roślin. Ważny jest dobór odpowiednich odmian dobrze wykorzystujących swoją bioróżnorodność.
Proponowane przez naukowców zestawy odmian jęczmienia i pszenicy do mieszanin zapewniają dobrą zdrowotność roślin w łanie (dzięki zróżnicowanej odporności genetycznej na mączniaka i inne choroby), a także dobrą odporność na wyleganie oraz zwiększoną plastyczność środowiskową. Nasilenie mączniaka w uprawie mieszaniny jest przeważnie o połowę mniejsze niż na odmianach w czystym siewie, co ogranicza do minimum stosowanie środków chemicznych do jego zwalczania. Podobnie ograniczane są inne choroby. Obniża to koszty produkcji i zmniejsza skażenie środowiska naturalnego. Lepsza zdrowotność mieszanin polega na tym, że roślina porażona daną rasą choroby jest otoczona roślinami innych odmian odpornych na tę rasę, które stanowią zaporę dla rozszerzania się tej choroby w łanie.
Dobór kilku (najczęściej trzech) odmian różniących się tolerancją na niektóre czynniki siedliskowe o charakterze ograniczającym (np. niskie pH gleby, niewystarczająca zasobność w składniki pokarmowe, niedobór wody lub powietrza w glebie, nieodpowiednie warunki meteorologiczne) zapewnia lepsze dostosowanie się mieszaniny do środowiska. Prowadzi to do wierniejszego jej plonowania w latachi w rejonach, gdyż słabsze plonowanie jednej odmiany jest rekompensowane wyższą wydajnością innej odmiany lepiej dostosowaną do danych warunków. Dlatego mieszaniny odmian jęczmienia jarego mogą być zalecane do uprawy na różnych glebach odpowiednich dla tego gatunku.
Do mieszanin powinny być dobrane odmiany reprezentujące różne typy genetycznej odporności na choroby (głównie mączniaka), nieróżniące się znacznie wysokością roślin i terminem dojrzałości pełnej ziarna. W przypadku wyraźnej różnicy długości pędów produkcyjnych odmian w mieszaninie, odmiany wyższe zacieniają niższe, co ujemnie wpływa na plenność tych drugich. Prawidłowa architektura łanu zbóż polega bowiem na wyrównaniu roślin odnośnie ich wysokości i stopnia rozkrzewienia.
Mieszaniny odmian uprawia się na paszę, dlatego oprócz dużego plonu ważna jest wysoka zawartość białka w ziarnie danej odmiany. Mieszaniny odmian na cele browarne nie sprawdziły się w praktyce, z powodu złego wyrównania ziarna ujemnie wpływającego na proces słodowania. Na glebach o nieuregulowanym odczynie pożądane są odmiany tolerancyjniejsze na niższe pH gleby. Na glebach żyznych należy uwzględnić odmiany odporniejsze na wyleganie. Na podstawie całokształtu cech morfologiczno-rolniczych proponuje się następujące zestawy odmian jęczmienia jarego na cele pastewne:
Na glebach dobrych: Mercada + Kirsty + Frontier; Skald + Skarb + Rubinek; Antek + Justyna + Orthega; Nagradowicki + Tocada + Orthega oraz Skarb + Tocada + Orthega. Na glebach słabszych: Orthega + Skald + Rufus; Bryl + Skarb + Orthega oraz Atico + Antek + Rufus. Na glebach kwaśniejszych: Bryl + Tocada + Orthega. Zestawy proponowane na cele spożywcze (kasza, płatki): Rubinek + Mercada + Kirsty oraz Nagradowicki + Tocada+ Skarb.
Najlepszymi przedplonami dla jęczmienia jarego są przede wszystkim rośliny niezbożowe (ziemniak, burak, strączkowe, rzepak) oraz owies. Jednak w praktyce większość tych stanowisk przeznacza się dla pszenicy, a jęczmień jary jest uprawiany na części pól po później zbieranych roślinach niezbożowych oraz po zbożach, przeważnie po pszenicy.
Wartość stanowiska po zbożach można częściowo poprawić, poprzez uprawę poplonów, głównie z roślin krzyżowych lub ich mieszanek z motylkowatymi na przyoranie. Można przyjąć, że udany przyorany poplon zwiększa plon jęczmienia jarego o 5-10%. Uprawa roli pod mieszaniny powinna być taka sama jak dla czystych siewów odmian zbóż (wczesną wiosną brona lekka lub włóka, a przed siewem agregat uprawowy lub kultywator). Nawożenie mineralne podano w tabeli 1. Fosfor i potas należy zastosować przedsiewnie, pod kultywator (choć na glebach zwięzłych zaleca się ich stosowanie pod orkę zimową). Azot w dawkach poniżej 50 kg N/ha wysiewa się przed siewem, a wyższe jego dawki należy podzielić: 60% przed siewem + 40% na początku fazy strzelania w źdźbło zbóż.
Termin siewu powinien być jak najwcześniejszy, a w przypadku jego opóźnienia (po 10 kwietnia) zwiększamy wysiew o 3-10%, w zależności od stopnia opóźnienia. Gęstość siewu mieszanin podano w tabeli 2. Udział każdej odmiany w materiale siewnym powinien wynosić jedną trzecią.Ziarno siewne powinno być zaprawiane jednym z wielu dostępnych preparatów.
Zaleca się mechaniczne zwalczanie chwastów (bronowanie w pierwszej połowie fazy krzewienia), a w ostateczności oprysk jednym z herbicydów (dostosowanym do rodzaju dominujących chwastów) przy końcu krzewienia. Pestycydy zwalczające choroby i szkodniki należy stosować w przypadku dużego ich nasilenia (co w przypadku mieszanin jest zjawiskiem rzadkim). Właściwy jest kombajnowy zbiór w fazie dojrzałości pełnej ziarna, przy wilgotności ziarna 16-19%.
prof. dr hab. Kazimierz Noworolnik
Zakład Uprawy Roślin Zbożowych Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – PIB w Puławach
