Duża popularność uprawy zbóż w mieszankach wiąże się z dążeniem rolników do ograniczenia kosztów uprawy i do zmniejszenia wahań plonów wynikających z różnego przebiegu pogody w latach oraz ze zmienności glebowej na polu, tak zwanej mozaikowatości pól.
Poszczególne gatunki zbóż mają niejednakowe wymagania glebowe, wodne i agrotechniczne, różnią się rytmem rozwojowym, odpornością na wyleganie, stopniem porażenia przez choroby i szkodniki. Mieszanki zbóż są bardziej tolerancyjne na gorsze warunki siedliskowe i agrotechniczne w porównaniu z czystymi zasiewami gatunków zbóż, co objawia się większą wiernością plonowania mieszanek. Niesprzyjające warunki dla wzrostu jednego z komponentów mieszanki na danej powierzchni mogą być korzystne dla drugiego, który uzyskuje wówczas pozycję dominującą w łanie, co rekompensuje zniżkę plonu pierwszego komponentu.
Różne gatunki w mieszankach dzięki zróżnicowanym systemom korzeniowym lepiej penetrują glebę i efektywniej wykorzystują nawożenie, które może być stosowane w mniejszych dawkach. Ograniczeniu chemicznej ochrony sprzyja ich mniejsza wrażliwość na zachwaszczenie i wyleganie, a przede wszystkim mała podatność na choroby w efekcie biologicznych mechanizmów hamujących porażenie roślin przez choroby. Wynika to ze zmniejszenia ilości i rozrzedzenia tkanki gatunku wrażliwego na daną chorobę i z działania roślin gatunku odpornego jako barier fizycznych dla rozprzestrzeniającego się materiału zakaźnego w łanie. Obligatoryjne od tego roku stosowanie zasad integrowanej ochrony roślin uprawnych (ograniczenie chemicznej ochrony, pierwszeństwo dla agrotechnicznych metod ochrony) podkreśla zasadność uprawy mieszanek. Mieszanki są bardziej tolerancyjne od czystych zasiewów zbóż na uprawę w gorszych stanowiskach (po zbożach), ze względu na mniejsze rozprzestrzenianie się w ich łanach chorób podstawy źdźbła, a także chorób kłosa oraz lepszą zdolność do konkurowania z chwastami. Duży udział zbóż w strukturze zasiewów (do 75%) i uproszczenia uprawowe prowadzą do zaburzenia równowagi biologicznej w środowisku rolniczym, gdyż dominacja jednego gatunku zboża czy też jednej odmiany w obrębie gatunku na danej przestrzeni sprzyjają rozprzestrzenianiu się patogenów powodujących obniżkę plonu. Ryzyko to zmniejsza się przy dużej powierzchni uprawy mieszanek.
Najpopularniejsza w naszym kraju jest mieszanka jęczmienia z owsem oplewionym uprawiana jest na glebach lekkich, z przeznaczeniem na paszę dla przeżuwaczy. Na glebach lepszych uprawia się mieszankę 3-składnikową (jęczmień z owsem i pszenicą) lub mieszankę jęczmienia z pszenicą bądź rzadziej mieszankę pszenicy z owsem. Ujemną stroną mieszanek z udziałem owsa oplewionego jest niska jego wartość pastewna (dla nieprzeżuwaczy i drobiu) związana z dużą zawartością łuski, ale można użyć jednej z odmian bezłuskowych: Nagus, Polar, Maczo lub Siwek. Dobrą wartość pastewną dla świń i drobiu posiada mieszanka jęczmienia z pszenicą lub mieszanka tych zbóż z owsem bezłuskowym. Jest także w doborze bezłuskowa odmiana jęczmienia jarego – Gawrosz. Uprawa mieszanki owsa z pszenżytem jarym może być ryzykowna, ze względu na późne dojrzewanie pszenżyta i dużą podatność owsa na osypywanie ziarna.
Dobór właściwych odmian jest ważnym czynnikiem decydującym o wysokim plonowaniu mieszanek zbóż jarych. Do mieszanek przeznaczonych do uprawy na glebach lekkich najbardziej odpowiednimi odmianami jęczmienia i pszenicy są te, które charakteryzują się większą tolerancyjnością na gorsze warunki glebowe. Korzystną cechą odmian jęczmienia jest jego późniejsze (na tle innych) dojrzewanie, wcześniejsze zaś dojrzewanie odmian pszenicy i owsa. Dążąc do uzyskania jak najlepszego wyrównania wysokości pędów w łanie, powinniśmy uwzględnić odmiany jęczmienia o dużej wysokości roślin, a o niskiej w przypadku owsa i pszenicy. Jęczmień jest bowiem z reguły niższy od owsa i pszenicy, a wcześniej od nich dojrzewa.
Ważny jest potencjalny plon ziarna i zawartość białka w ziarnie odmian. Na podstawie tych kryteriów wydzielono odmiany najodpowiedniejsze do uprawy w mieszankach (tab. 1). Wielkość dawek nawozów PK zależy od zawartości przyswajalnych form składników w glebie oraz przewidywanego poziomu plonów (tab. 2). Nawozy fosforowe i potasowe zaleca się stosować wiosną przed kultywatorowaniem, ale na glebach zwięzłych lepiej wysiać je przed orką zimową. Na glebach wykazujących niedobór magnezu należy zastosować nawozy magnezowe (kizeryt, kainit, rolmag lub siarczan magnezu) w dawce 30-45 kg/ha MgO. Potrzeby nawożenia azotem zależą od różnych warunków (tab. 3). Dawki azotu powyżej 50 kg/ha lepiej podzielić na dwie części: 60 % przed siewem, a resztę w końcu krzewienia zbóż. W przypadku słabego zagęszczenia roślin zbóż występujących w mieszance można zwiększyć pogłówną część dawki nawożenia azotem, a zmniejszyć ją przy dużym zagęszczeniu roślin i pędów zbóż na jednostce powierzchni.
Termin i gęstość siewu zalicza się do głównych czynników agrotechnicznych decydujących o wielkości plonu zbóż. Nasiona przeznaczone do siewu powinny charakteryzować się zdolnością kiełkowania nie mniejszą niż 93% oraz czystością powyżej 97%. W celu ochrony roślin przed chorobami w pierwszych fazach rozwoju należy nasiona zaprawić jednym z preparatów według zaleceń IOR-PIB. Mieszanki należy wysiewać możliwie najwcześniej, kiedy tylko warunki atmosferyczne pozwalają na właściwe doprawienie roli. Im gleba lżejsza, tym termin siewu powinien być wcześniejszy. Optymalny termin siewu mieszanek zbóż jarych trwa w zachodniej części kraju od 20 do 30 marca, w centralnej i południowej części od 25 marca do 8 kwietnia, natomiast w województwie warmińsko-mazurskim (gdzie wiosna przychodzi później) od 5 do 12 kwietnia.
Ilość wysiewu zależy od jakości gleby, dorodności ziarna i jego zdolności kiełkowania (tab. 4). Po obliczeniu ilości wysiewu każdego z komponentów należy odważone ilości ziarna dokładnie wymieszać (w czasie zaprawiania). Ziarno wysiewa się na głębokość 3-4 cm. Nieco głębszy siew powinien być na glebach lżejszych. Zaleca się rozstawę rzędów 10-12 cm. W przypadku opóźnienia się siewu zaleca się zwiększenie normy wysiewu o 5-10%, w większym stopniu zwiększając normę jęczmienia, bardziej tolerancyjnego na opóźnienie siewu. Duże znaczenie w uprawie mieszanek ma pielęgnacja mechaniczna plantacji.
W fazie początku krzewienia zbóż wskazane jest bronowanie oraz powtórzenie tej czynności po 6-8 dniach. Tymi zabiegami można, często do minimum, ograniczyć zachwaszczenie łanu. Jeśli pomimo tego wystąpi duże zachwaszczenie, należy zastosować odpowiedni herbicyd: Agritox 500 SL, Chwastox 500 SL, Chwastox 750 SL, Chwastox Trio 540 SL, Chwastox Turbo 340 SL, Chwastox D 179 SL, Lintur 70 WG. W celu podjęcia decyzji o oprysku herbicydami i doborze preparatu (zależnie od gatunku i stopnia nasilenia chwastów) w fazie pełni krzewienia należy wykonać analizę stanu zachwaszczenia.
Dawki wyżej wymienionych herbicydów oraz terminy i warunki ich stosowania są podane na opakowaniach. W łanach mieszanek występuje zwykle małe nasilenie chorób oraz szkodników i raczej nie stosuje się oprysków fungicydami i insektycydami. Z uwagi na brak uniwersalnych antywylegaczy nie możemy chronić łanów mieszanek przed wyleganiem. Zaleca się zbiór kombajnem po osiągnięciu dojrzałości pełnej ziarna wszystkich gatunków zbóż w mieszance. Nie należy opóźniać terminu zbioru mieszanek z udziałem owsa, który jest podatny na osypywanie się ziarna.
prof. dr hab. Kazimierz Noworolnik
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach
