Szkodniki rzepaku

08-03-2013

Na wielkość plonów rzepaku istotny wpływ ma działanie szkodników. Szacuje się, że w warunkach Polski straty ze strony szkodników mogą osiągać nawet 50%, niejednokrotnie prowadząc do całkowitego zniszczenia uprawy. Głównych przyczyn wzrostu aktywności ze strony szkodników upatruje się w ograniczonych zabiegach agrotechnicznych, „krótkim” zmianowaniu oraz w zmianach klimatu.

Wszelkie działania ze strony szkodników osłabiają roślinę, a uszkodzenia tkanek prowadzą niejednokrotnie do wtórnych porażeń patogenami. Cykl życiowy niektórych szkodników, obejmujący niekiedy dwa i więcej pokoleń, powoduje, że stają się one zagrożeniem zarówno w rzepaku ozimym, jak i jarym.

Wiosną na plantacjach rzepaku ozimego najwcześniej pojawiają się po przezimowaniu chrząszcze chowacza brukwiaczka. Samica składa jaja poniżej wierzchołków pędów. Larwy żerują w rdzeniu pędu, powodując charakterystyczne skręcenie i pęcznienie łodyg.

Na skutek intensywnego żerowania larw, a także z powodu wprowadzanych wraz z jajami toksycznych związków, rośliny łamią się i wylegają. Kilka dni później może pojawić się chowacz czterozębny, którego larwy żerują głównie w ogonkach i nerwach liści, a szkody przypominają objawy zgnilizny twardzikowej. Gdy temperatura powietrza osiągnie 15°C, z miejsc zimowego spoczynku przelatują na pola rzepaku chrząszcze słodyszka rzepakowego. Rośliny rzepaku mają już wówczas wykształcone pąki kwiatowe, które chrząszcze słodyszka potrafią całkowicie wydrążyć. Do wnętrza pąków samice składają do kilku jaj, jednak larwy odżywiając się pyłkiem kwiatowym, nie wyrządzają poważniejszych szkód. Objawem żerowania słodyszka są nieregularnie rozłożone kwiatostany (potem łuszczyny) bądź też ich brak – przy dużym nasileniu szkodnika. Okres kwitnienia rzepaku to także czas pojawiania się szkodników łuszczynowych.

Najmniejszy z rzepakowych chowaczy – chowacz podobnik – składa jaja wewnątrz młodych łuszczyn. Larwa (jedna w łuszczynie) żeruje na zalążkach nasion. Uszkodzenia mogą być początkowo niezauważalne, dopiero na przedwcześnie dojrzewających łuszczynach widoczny staje się wygryziony przez samicę otworek. Liczebność tego chrząszcza na ogół nie przekracza progu szkodliwości, jednakże wygryzane przez niego otwory ułatwiają składanie jaj przez pryszczarka kapustnika – niewielkiej muchówki o długości 1,5 mm, w większym stopniu uszkadzającej rzepak jary. Jej larwy licznie (do 100) żerują na zarodkach nasion i wysysają wewnętrzne ściany łuszczyn.

Pod koniec kwitnienia plantacje rzepaku jarego może opanować mszyca kapuściana, szaro- -zielona, z nalotem woskowym. Kolonizuje praktycznie wszystkie organy rośliny, które w końcu żółkną i usychają. W ciągu roku może wystąpić do 8 pokoleń mszycy, a jej rozwojowi sprzyja susza oraz wysokie nawożenie azotem i niskie potasem.

Jesienią na młodych roślinach rzepaku ozimego można zauważyć wygryzione otwory na ogonkach i nerwach liściowych, a liście wyginają się w dół i często gniją. Są to szkody wyrządzone przez pchełkę rzepakową. Jest to granatowo- zielony, lśniący chrząszcz, długości 4,5 mm. Samice składają do gleby w pobliżu roślin ponad 1000 czerwonawych jaj.

Walcowate, brunatno-białe larwy wgryzają się do ogonków liściowych, a starsze mogą żerować w pędzie głównym, uszkadzając stożek wzrostu. Ponadto na skutek żerowania larw pchełek obniża się mrozoodporność roślin, a uszkodzone rośliny są często porażane suchą zgnilizną kapustnych. Na szyjkach korzeniowych rzepaku ozimego (a na rzepaku jarym wiosną) widoczne są wyrośla, mogące zlewać się w duże guzy. Wewnątrz tych galasów żeruje żółtawa i łukowata larwa chowacza galasówka. Ten szaro zabarwiony chrząszcz tworzy dwie rasy: letnią i mniej szkodliwą – wczesnowiosenną. Duże nasilenie szkodnika w powiązaniu z nieodpowiednim prowadzeniem uprawy może znacząco osłabiać odporność roślin na mróz. Czarne, z jaśniejszymi po bokach pasami gąsienice, intensywnie żerujące na liściach rzepaku ozimego, to larwy drugiego pokolenia gnatarza rzepakowca – błonkówki mogącej doprowadzić do zniszczenia całej plantacji. Gąsienice pierwszego pokolenia także uszkadzają liście, szczególnie w okresach suszy i wyższych temperatur. Gnatarz pojawia się lokalnie, lecz zwykle masowo. Jasne, przezroczyste plamy na liściach rzepaku, początkowo wzdłuż nerwów, to wyjedzony miękisz przez biało zabarwione larwy miniarki kapuścianki.

Uszkodzone przez tzw. minowanie liście początkowo żółkną, a w końcu zasychają. Muchówka ta jest szeroko rozpowszechniona, a znaczące straty może wyrządzać zwłaszcza podczas długich i ciepłych jesieni. Równie powszechnym szkodnikiem, który w latach masowego pojawiania może całkowicie zniszczyć plantację, jest niepozorny, szaro zabarwiony motyl – tantniś krzyżowiaczek.

Składa on jaja wzdłuż nerwów, po spodniej stronie liści. Zielone, około centymetrowe gąsienice żerują zwykle pojedynczo na liściu, w sprzyjających latach bywa jednak, że na jednej roślinie żeruje kilkanaście, całkowicie ogołacając ją z liści. Zaniepokojone gąsienice szybko zwijają się i opuszczają w dół po przędzy. W zależności od warunków, tantniś wytwarza do 4 pokoleń rocznie. Podobne gołożery mogą być wynikiem opanowania plantacji przez gąsienice bielinków.

Roślinom rzepaku może zagrażać wiele gatunków szkodników wielożernych. Występująca powszechnie muchówka śmietka kapuściana stanowi zagrożenie dla wschodów roślin kapustowatych. W ciągu roku tworzy 3 pokolenia. Pokolenie pierwsze pojawia się w kwietniu i maju.

Samica składa około 100 jaj w pobliżu szyjki korzeniowej, a wylęgłe po kilku dniach larwy żerują początkowo na korzeniach bocznych, a następnie głównych oraz na szyjce korzeniowej. Drugie pokolenie pojawia się latem, a trzecie w okresie wschodów rzepaku ozimego. Na plantacji można zauważyć ubytki w zasiewie, a zaatakowane rośliny są nierozwinięte. Korzenie boczne są zredukowane lub nie ma ich wcale. Po przełamaniu korzenia można zaobserwować wygryziony chodnik lub jeszcze żerującą w nim larwę. Często widać także objawy zgnilizny, a porażone rośliny mają małe szanse na dobre przezimowanie. Równie groźne dla wschodzących roślin rzepaku są gąsienice rolnic. Te polifagiczne motyle o szerokim spektrum roślin żywicielskich stanowią zagrożenie szczególnie w rzepaku ozimym. Młode rośliny są odcinane przez szarobrunatne gąsienice rolnic tuż przy glebie, a następnie wciągane pod jej powierzchnię.

Gąsienice żerują także bezpośrednio przy powierzchni liści. Przy dużym zagęszczeniu osobników powodują powstawanie ubytków w zasiewach, tzw. łysiny. W sprzyjających warunkach (susza i ciepło) mogą wystąpić nawet 3 pokolenia w roku. Wschodzącym oziminom rzepaku mogą także zagrażać ślimaki, głównie pomrowik plamisty, występujący masowo w południowych rejonach kraju. Jeden osobnik w sprzyjających warunkach (podwyższona wilgotność i temperatura) składa do 700 jaj, w okresach niesprzyjającej pogody, przebywając w kryjówkach. Ślimaki ogałacają rośliny z młodych liści, często ścinając je tuż przy nasadzie i mogą doprowadzić do zniszczenia całej uprawy.

W dobie integrowanej ochrony roślin duży nacisk kładzie się na prewencyjne metody ograniczania strat powodowanych przez szkodniki. Z tego względu bezpieczna dla środowiska, najtańsza w dalszej perspektywie oraz często dalece skuteczna jest metoda agrotechniczna, natomiast decyzja o wykonaniu zabiegu musi wynikać z rzeczywistego zagrożenia uprawy. Dlatego kluczowym, choć nie jedynym elementem chemicznej ochrony jest monitoring (oparty na właściwej metodzie i terminie obserwacji) oraz próg ekonomicznej szkodliwości dla danego szkodnika. Zabiegi chemiczne należy wykonywać zgodnie z zaleceniami i etykietą, z zastosowaniem odpowiedniej dawki, terminu i zakresu temperatur, w których dany środek jest skuteczny.

dr inż. Przemysław Strażyński >br?Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu

 Metody i sposoby ograniczania i ochrony rzepaku przed szkodnikami.

Progi ekonomicznej szkodliwości i terminy obserwacji poszczególnych gatunków szkodników rzepaku.