Zboża są narażone na żerowanie różnych szkodników nie tylko w okresie wegetacji polowej, lecz także później, już po złożeniu ich w magazynach. Ma to spore znaczenie szczególnie w przypadku przechowywaniu ziarna na dużą skalę. Największe szkody powodują: roztocze, owady, gryzonie, a w mniejszym stopniu ptaki.
Szkodniki magazynowe stanowią dla przechowywanych zbóż dwojakiego rodzaju zagrożenie. Żerując, powodują ubytek masy ziarna i są to tzw. straty bezpośrednie, a poza tym pogarszają jego jakość i zanieczyszczają np. wydalinami, wydzielinami, wylinkami oraz martwymi osobnikami – są to tzw. straty pośrednie.
Większość gatunków jest doskonale przystosowana do życia w pomieszczeniach zamkniętych, jakimi są magazyny zbożowe. Nie mają w nich wrogów naturalnych i zwykle prowadzą ukryty tryb życia, przez co są późno wykrywane. Przy dużym potencjale rozrodczym bardzo szybko namnażają się, powodując dotkliwe straty.
Roztocze
Są bardzo groźne, przede wszystkim ze względu na mikroskopijne rozmiary (poniżej 1 mm), dzięki którym długo pozostają niezauważone, powodując znaczne straty. Obecność roztoczy stwierdza się w badaniach mikroskopowych. Są wytrzymałe na głód i niską temperaturę, co pozwala im długo przetrwać niekorzystne warunki. W zmagazynowanym zbożu żerują zazwyczaj w całej masie ziarna. W miarę spadku temperatury przemieszczają się w głąb pryzmy, tworząc tzw. gniazda.
Roztocze nie potrafią uszkadzać całych i zdrowych ziarniaków. Są szkodnikami wtórnymi, tzn. występują i żerują w ziarnie uszkodzonym. Żerując, uszkadzają przede wszystkim zarodek i warstwę aleuronową, co dyskwalifikuje ziarno do siewu. Ziarno zanieczyszczone roztoczami nie nadaje się do spożycia, ponieważ może wywoływać podrażnienia śluzówki przewodu pokarmowego, kolki i biegunki. Ekskrementy i wylinki roztoczy mogą powodować reakcje alergiczne.
Owady
Szkodnikami w magazynach są chrząszcze i motyle. W przypadku chrząszczy najczęściej szkody wyrządzają zarówno osobniki dorosłe, jak i larwy. Motyle natomiast nie wyrządzają bezpośrednich start, ponieważ nie odżywiają się. W ich przypadku sprawcami strat są larwy – gąsienice.
Ważne gospodarczo gatunki
chrząszczy, występujące w magazynach, to: wołek zbożowy, wołek ryżowy, trojszyk ulec, spichrzel surynamski i skórek zbożowy, a motyli: mól ziarniak, mól nasienniczek, skośnik zbożowiaczek, mklik mączny i omacnica spichrzanka.
Wołek zbożowy jest najgroźniejszym szkodnikiem przechowywanego całego ziarna. Jest to jasnobrązowy lub czarny chrząszcz długości 2-5 mm z charakterystyczną głową wydłużoną w ryjek. Jego cały rozwój przebiega wewnątrz ziarniaka. Larwa rozwijająca się w ziarniaku wygryza większą część jego wnętrza. Ziarno zasiedlone przez larwy wołka zbożowego nie nadaje się ani do spożycia, ani do siewu.
Wołek ryżowy pochodzi z klimatu tropikalnego. Jest nieco mniejszy i jaśniej ubarwiony niż wołek zbożowy, ma cztery rdzawoczerwone plamki na pokrywach ciała i potrafi latać. Na razie gatunek ten występuje w magazynach tylko w okresie letnim, jeżeli trafi tam z importowanym „zarobaczywionym” ziarnem. W naszych warunkach, w magazynach nieogrzewanych nie przeżywa zimy.
Trojszyk ulec jest rdzawobrązowym chrząszczem długości 2,6-5 mm. Podrażniony, wydziela lotne związki zapachowe – chinony, które nadają ziarnu trwały i nieprzyjemny zapach. Takie ziarno nie nadaje się jako pokarm dla ludzi, pasza dla zwierząt czy produkt dla przemysłu. Chrząszcze i larwy trojszyka ulca żerują przede wszystkim w uszkodzonym ziarnie, niszcząc w pierwszej kolejności zarodek, co dyskwalifikuje ziarno do siewu. Szkodnik ten jest nieodporny na niskie temperatury i zwykle dłużej występuje w magazynach ogrzewanych.
Spichrzel surynamski to ruchliwy, brązowy chrząszcz, długości 2,5-3,5 mm. Ma po 6 wyraźnych ząbków po bokach przedplecza, po czym można go łatwo rozpoznać. Zaniepokojony, leży, udając martwego. Kiedy zagrożenie mija, błyskawicznie zrywa się do biegu. Chrząszcze i larwy spichrzela surynamskiego zaczynają żerowanie zwykle od zarodka, co dyskwalifikuje ziarno do siewu.
Skórek zbożowy jest rdzawobrunatnym chrząszczem długości 1,5-3 mm, a jego ciało pokryte jest żółtymi włoskami. Chrząszcze żyją krótko. Żerują głównie larwy skórka. Ich ciało pokryte jest szczecinkami, a na odwłoku mają pęczek włosków, które łatwo odłamują się przy dotknięciu. Spożyte z paszą, wbijają się w śluzówkę przewodu pokarmowego zwierząt, co jest przyczyną różnych stanów zapalnych, a niekiedy zadławienia się. Żerujące larwy całkowicie niszczą ziarno. Są one odporne na głód i w niesprzyjających warunkach mogą zapadać w diapauzę. Z czasem powierzchnia ziarna zostaje pokryta kożuchem wylinek i martwych chrząszczy.
Mól ziarniak jest motylem długości 6-8 mm. Jego przednie skrzydła o rozpiętości 9-14 mm są wąskie, srebrzystoszare z żółtawym odcieniem i szeregiem ciemnych, nieregularnie rozmieszczonych plamek. Ten mól jest szczególnie niepożądany w magazynach nasiennych, ponieważ jego larwy wgryzają się do ziarniaków i wyjadają ich zawartość, głównie zarodek, co dyskwalifikuje ziarno do siewu. Dodatkowo ziarniaki pozlepiane są przędzą wytwarzaną przez gąsienice. Przy dużej liczebności larw powierzchnia pryzmy ziarna zostaje pokryta warstwą połyskującej przędzy.
Mól nasienniczek to nieco większy motyl, podobnie jak mól ziarniak jest niebezpieczny dla ziarna siewnego. Jego skrzydła mają rozpiętość 20 mm i są koloru żółtobrunatnego, w części nasadowej i zewnętrznej brunatnoszare, a w części środkowej z kilkoma ciemnymi plamkami. Ciało ma długość 7-12 mm. Motyle tego gatunku pojawiają się w magazynach w okresie od maja do września.
Skośnik zbożowiaczek jest szkodliwym motylem tropikalnym, który najczęściej trafia do naszych magazynów z materiałem importowanym. Ma 6 mm długości, jego skrzydła są szarożółte o rozpiętości 15 mm, wąskie i ostro zakończone, z długą strzępiną. Larwy wgryzają się do pojedynczego ziarniaka, gdzie żerują i przechodzą cały swój rozwój. Dlatego trudno je wykryć i aby nie popełnić pomyłki, najlepiej przeprowadzić szczegółowe badania laboratoryjne. O obecności żerujących larw świadczą otwory w ziarniakach.
Mklik mączny jest motylem powszechnie występującym i stosunkowo dużym, długości około 14 mm. Jego skrzydła osiągają rozpiętość do 25 mm, przednie są szare z dwoma charakterystycznymi ciemnymi zygzakowatymi liniami w części nasadowej i wierzchołkowej. Szkodliwe są larwy żerujące w wierzchniej warstwie pryzmy, przędące lepkie, jedwabne nici, którymi zlepiają ziarno w grudki. Usunięcie splotów przędzy jest trudne i powoduje dodatkowe straty.
Omacnica spichrzanka od kilku lat pojawia się bardzo licznie i często w magazynach zbożowych, a także innych tego typu pomieszczeniach z produktami spożywczymi. Jej skrzydła mają rozpiętość 14-18 mm. Motyl ten jest charakterystycznie ubarwiony, co ułatwia jego poprawną identyfikację. Nasadowa część przednich skrzydeł jest żółtawa, pozostała mniej więcej połowa jest ciemnoczerwona lub ceglasta z szaroniebieskimi poprzecznymi paskami.
Gryzonie (szczur i mysz)
Są uciążliwymi i trudnymi do wytępienia szkodnikami. Żerując w magazynach zbożowych, mogą zniszczyć znaczne ilości ziarna, a jeszcze więcej zanieczyścić odchodami, rozsypać i rozdeptać. Ponadto gryzonie uszkadzają konstrukcje budynków magazynowych (drewniane, stalowe i betonowe) oraz wszelkie opakowania. Mogą roznosić choroby zakaźne, takie jak: cholera, dur brzuszny, dury rzekome, żółtaczka zakaźna, włośnice i inne. Są też roznosicielami owadów i mikroorganizmów.
Ptaki (gołąb, wróbel)
Nie powodują dużych szkód w magazynach zbożowych, ponieważ nie dostają się łatwo do ich wnętrza, a także można je wcześnie wykryć i usunąć z pomieszczeń. Szkodzą, rozdziobując i rozdeptując ziarno, a także zanieczyszczając je odchodami i pierzem. Ptaki uszkadzają też opakowania. Poza tym mogą przenosić choroby zakaźne, owady i pasożyty.
W razie potrzeby zabieg Jeśli w zbożach zagnieżdżą się szkodniki, najlepiej zastosować chemiczne zwalczanie, wykonując opryskiwanie (można we własnym zakresie) czy gazowanie (specjalistyczne ekipy DDD – dezynfekcja, dezynsekcja, deratyzacja). Im wcześniej, tym straty będą mniejsze. W przypadku zamiaru długotrwałego przechowywania ziarna zbóż, już na początku okresu magazynowania ziarno można profilaktycznie zabezpieczyć, opryskując je kontaktowymi środkami ochrony roślin (Actellic 500 EC, K-Obiol 25 EC). Puste magazyny, szczególnie te, w których wcześniej stwierdzano szkodniki magazynowe, należy przed zmagazynowaniem zbóż dokładnie doczyścić i poddać zabiegom chemicznej dezynsekcji (opryskiwanie, odymianie, fumigacja). Zabiegi te można przeprowadzić we własnym zakresie (opryskiwanie, odymianie) lub zlecić specjalistycznym ekipom DDD (fumigacja).
dr inż. Paweł Olejarski
mgr inż. Maria Olejarska
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu
Fot. Paweł Olejarski
