Zjawisko odporności agrofagów na środki ochrony roślin obserwowane jest na całym świecie już od kilkudziesięciu lat. Dotyczy ono agrofagów występujących zarówno w uprawach polowych, jak i pod osłonami, w uprawach sadowniczych i warzywniczych, a także w obiektach magazynowych.
Jedną z konsekwencji wprowadzenia przez Unię Europejską Dyrektywy 91/414/ EE C, regulującej zasady dopuszczania substancji aktywnych śor oraz samych środków do obrotu i stosowania w krajach członkowskich, było drastyczne ograniczenie liczby substancji aktywnych w dostępnych na rynku tego typu preparatach. Cel był szczytny: wyeliminowanie substancji zagrażających zdrowiu ludzi, zwierząt i środowisku naturalnemu. Czy jednak nie przekroczono granicy zdrowego rozsądku? Znaczne ograniczenie liczby śor wymusiło stosowanie w praktyce preparatów z tej samej lub z bardzo zbliżonych grup chemicznych, a to z kolei prowadzi do powstania niekorzystnego zjawiska uodparniania się zwalczanych agrofagów na stosowane środki.
Powstawanie odporności to nieunikniony, naturalny proces ewolucyjnego przystosowywania się organizmów żywych do zmieniających się warunków środowiska. Gdyby taki proces nie następował, każda ich zmiana prowadziłaby do zagłady jakiegoś gatunku. Praktyka pokazuje, że po wielu latach stosowania (czasami już po kilku) środek, który po wprowadzeniu skutecznie eliminował konkretnego agrofaga, staje się dla niego całkowicie nieszkodliwy. Przykładem może być wycofany z użycia DDT. Już pięć lat od wprowadzenia go do handlu stwierdzono, że niektóre owady są na niego odporne.
Odporność po raz pierwszy opisano w 1914 roku i dotyczyła odporności tarcznika niszczyciela na stosowany wtedy do jego zwalczania nieorganiczny insektycyd – ciecz siarkowo-wapienną. W 1946 roku odporne na insektycydy populacje stwierdzono już u 11 gatunków stawonogów.
Odporne w polu
W Polsce szkodnikami o największym potencjale wykształcania odporności są stonka ziemniaczana i słodyszek rzepakowy. Oba te gatunki w wielu rejonach wykształciły populacje odporne na insektycydy, głównie z grup chemicznych związków fosforoorganicznych i pyretroidów. Znane są również przypadki odporności chowacza podobnika na niektóre substancje z grupy neonikotynoidów i oksadiazyn oraz tantnisia krzyżowiaczka na substancje z grupy oksadiazyn. Na świecie coraz częściej zgłaszana jest odporność słonecznicy orężówki na różne substancje aktywne insektycydów. Stonka ziemniaczana i tantniś krzyżowiaczek wykształciły też odporność na białko Baccillus thuringiensis.
Problem dotyczy też magazynów
Od wielu już lat zjawisko powstawania odpornych populacji obserwowane jest także wśród szkodników magazynowych, głównie roztoczy i owadów. Liczba dostępnych substancji aktywnych do ich zwalczania jest bardzo ograniczona. W Polsce w skład zalecanych preparatów wchodzą substancje aktywne z 2 grup chemicznych: związków fosforoorganicznych i pyretroidów (środki kontaktowe) oraz fosforowodór – gaz nie klasyfikowany do żadnej z grup (środki gazowe).
Z grupy środków kontaktowych do stosowania bezpośrednio na ziarno dostępny jest zaledwie jeden środek owadobójczy: K- -Obiol 25 EC (16 lipca upłynął termin ważności zezwolenia dla innego preparatu – Actellic 500 EC). Z grupy środków gazowych/ fumigantów w handlu obecnie dostępne są tylko cztery produkty do zwalczania szkodników magazynowych: Degesch Plates/ Strips (28.02.2014), Deltoxin 56 GE (handel równoległy, 31.12.2011), Phostoxin 56 GE (28.02.2014) i Quickphos Pellets 56 GE (30.06.2013). W wielu regionach świata stopniowo narasta odporność na związki fosforoorganiczne. Powszechne stosowanie w praktyce magazynowej fosforowodoru doprowadziło do wyodrębnienia się ras odpornych, między innymi u kapturnika zbożowego, skórka zbożowego, spichrzela surynamskigo, świdrzyka cygarowca, trojszyka gryzącego, wołka ryżowego i kukurydzowego, mklika daktylowca i omacnicy spichrzanki. Obserwuje się także odporność na substancje aktywne zawarte w środkach kontaktowych, w tym pyretroidach (np. odporność kapturnika zbożowca na deltametrynę). Obecnie w Instytucie Ochrony Roślin – Państwowym Instytucie Badawczym w Poznaniu prowadzony jest projekt badawczy, którego celem jest badanie odporności wybranych gatunków owadów – szkodników magazynowych na stosowane do ich zwalczania środki ochrony roślin.
Jak zminimalizować ryzyko powstawania odporności
Produkty należy magazynować tylko w odpowiednich obiektach, w których, o ile szkodniki wystąpią, można wykonać poprawnie zabiegi zwalczania.
Produkty trzeba magazynować w odpowiednich warunkach, w niskiej wilgotności względnej powietrza i niskiej temperaturze, co wydłuża rozwój szkodników, a tym samym ogranicza liczbę populacji w roku i liczbę ewentualnych zabiegów chemicznego zwalczania. Powinno się dokładnie przygotować magazyn do zabiegów chemicznego zwalczania (posprzątać i doszczelnić). Należy prowadzić rotację środków ochrony roślin stosowanych w magazynach (wymagana jest tutaj wiedza na temat historii wykonywanych w obiekcie zabiegów), czyli na przemian: fumigant – środek kontaktowy – fumigant.
W przypadku fumigacji fosforowodorem, o ile to możliwe, zaleca się skrócić czas zabiegu środkami technicznymi, np. przez zastosowanie recyrkulacji gazu w obiekcie (J-system).
Przed fumigacją fosforowodorem w pomieszczeniach zamkniętych trzeba przeprowadzić testy odporności na ten gaz występujących w obiekcie szkodników (np. Phosphine Resistance Test Kit produkcji Detia-Degesh, który jest dostępny w Polsce). Po stwierdzeniu populacji odpornej na fosforowodór, należy zastosować alternatywne metody i środki, w tym środki kontaktowe. O wystąpieniu odporności powinno się powiadomić pracowników najbliższego oddziału Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz Ośrodka Doradztwa Rolniczego, w celu określenia zakresu zjawiska i opracowania strategii zwalczania.
Środki ochrony roślin musimy stosować w zalecanych dawkach, zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania. Zbyt niskie dawki selekcjonują szybko populacje o średnim stopniu odporności, a zbyt wysokie o stopniu bardzo silnym. Zabiegi można przeprowadzać tylko odpowiednią, sprawną aparaturą. Spore znaczenie mają niechemiczne metody zwalczania szkodników magazynowych (zapobieganie, higiena, sprzątanie, monitoring, stosowanie fizycznych, mechanicznych i biologicznych metod zwalczania).
dr inż. Paweł Olejarski
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut
Badawczy w Poznaniu
Zakład Entomologii
Fot. Paweł Olejarski
