Znajomość podstaw anatomii królika jest konieczna zarówno w codziennej pracy z tymi sympatycznymi zwierzętami jak i przyda się w kuchni, w trakcie przyrządzania potraw. Szczegółowe opisy poszczególnych narządów królika znajdują się w prawie każdym podręczniku biologii i nie ma najmniejszego sensu ich tutaj powielać. Zajmijmy się praktyczną znajomością anatomii w zakresie, jaki będzie nam potrzebny do prawidłowego diagnozowania stanu zdrowia zwierząt. Umiejętność określenia i znalezienia poszczególnych elementów ciała królika ułatwi nam porozumiewanie się z lekarzami weterynarii i pozwoli nawet na postawienie trafnej diagnozy nawet przez telefon. Zapoznawanie się z anatomią królika jest oczywiście najłatwiejsze w trakcie dokonywania uboju i przygotowywania potraw. Zapoznać się z anatomią można również w trakcie dokonywania sekcji w celu określenia przyczyny śmierci królika, ale na leczenie jest już nieco za późno,
Szkielet
Przy oglądaniu poszczególnych kości, pochodzących od własnych zwierząt należy po pierwsze zwrócić uwagę czy nie noszą one śladów wcześniejszych i już zagojonych złamań, oraz czy nie występują nienaturalne deformacje i narośla. W przypadku częstego występowania zagojonych złamań można podejrzewać, że kości są słabe w wyniku jakichś błędów żywieniowych, odwapnienia lub do złamań dochodziło w wyniku złej konstrukcji klatek. Przy zbyt dużych oczkach siatki na dnie klatki dochodzi często do złamania łapek królików młodych, które potem się zrastają i zwierzę dalej żyje w miarę normalnie. Zdarzenie takie często może pozostać niezauważone przez hodowcę i dopiero można się o tym przekonać po dokładnym obejrzeniu jego kości.
Zacznijmy od czaszki. Z grubsza można kości czaszki podzielić na kości mózgoczaszki i kości trzewioczaszki. Przy oglądaniu czaszki, najlepiej po ugotowaniu i usunięciu mięsa, należy zwrócić uwagę na stan wszystkich kości, a zwłaszcza na to czy czaszka jest symetryczna, lewa i prawa strona muszą być identyczne. Bardzo często kości żuchwy w trakcie gotowania ulegają rozpadowi na dwie części, lecz należy to traktować jako zjawisko normalne, nie związane z żadnymi zaburzeniami rozwojowymi czy innymi patologiami. Dość istotną rzeczą jest wygląd wlotu do czaszki przewodów słuchowych. Powinny one być okrągłe, bez żadnych narośli wewnątrz. Jeżeli występują jakieś zmiany w wyglądzie lewego i prawego przewodu słuchowego możemy podejrzewać, że za życia królik cierpiał na przewlekłe zapalenie ucha środkowego albo, co jest mniej prawdopodobne, miała miejsce ukryta i głęboka inwazja świerzbowców usznych. W obrębi czaszki warto również zwrócić uwagę na wygląd zębów. Wadą genetyczną jest tzw. przerost zębów (stale rosnących siekaczy), przenoszony z rodziców na potomstwo. Jeżeli w uzębieniu zobaczymy jakieś zmiany nie powinniśmy używać rodzeństwa danego królika do dalszego rozrodu. Przerost siekaczy będzie miał miejsce również w przypadku, kiedy królik nie ma możliwości ścierania ich ustawicznego przyrostu. Może takie zjawisko zachodzić przy karmieniu zwierząt miękkimi paszami, ponieważ już samo podawanie paszy w formie zgranulowanej powoduje wystarczające ścierania.
Czaszka z tułowiem łączy się, jak u wszystkich ssaków, siedmioma kręgami szyjnymi i przechodzi w piersiowy odcinek kręgosłupa z 12 kręgami. Kręgi te mają specjalne wyrostki (wyrostki kolczyste i powierzchnie stawowe do połączenia z żebrami. Za odcinkiem piersiowym kręgosłup przechodzi w odcinek lędźwiowy złożony z siedmiu kręgów posiadających duże wyrostki poprzeczne do przyczepu mięśni odpowiedzialnych za całą motorykę zadu królika. Następną częścią kręgosłupa jest kość krzyżowa powstała ze zrośnięcia czterech kręgów krzyżowych. Kość krzyżowa posiada po obu stronach powierzchnie stawowe do połączenia z miednicą. Kręgosłup kończy się kręgami ogonowymi o zmiennej ilości, najczęściej jednak wynoszącej 16 kręgów.
Żebra tworzące klatkę piersiową przymocowana są stawowo do kręgów piersiowych a z drugiej strony do mostka. Nie ma wyraźnego połączenia pomiędzy kościami kończyn przednich a resztą kośćca. Kończyna przednia składa się z łopatki, stawu barkowego, kości ramieniowej, połączonych kości przedramienia łokciowej i promieniowej oraz kości nadgarstka i palców zakończonych pazurami. Kończyna tylna połączona jest z miednicą poprzez staw biodrowy i składa się z kości udowej, stawu kolanowego z rzepką i kości piszczelowej. Stopa złożona jest z kości stępu, kości śródstopia i kości palców z pazurkami. Ważną rolę pełni guz piętowy, połączony sztywno z kościami stępu. Stanowi on miejsce przyczepu bardzo silnych ścięgien połączonych z mięśniami odpowiedzialnymi za wykonywanie skoków przez królika.
Patrząc na szkielet królika rzuca się w oczy znaczna dysproporcja w budowie kończyn przednich i tylnych. Kończyny przednie mają znacznie rozbudowane kości palców i śródręcza, natomiast dość słabe, w porównaniu do analogicznych kości kończyny tylnej, kości przedramienia i ramienia. Kończyny tylne natomiast mają mocne kości udową i piszczelową. Jest to związane z charakterem życia królików dzikich i zostało wykształcone w toku ewolucji. Konieczność kopania nor wymusiła powstanie dość silnych kości śródręcza i palców a konieczność wykonywania skoków i szybkiego biegania doprowadziła do powstania mocnego zespołu napędowego w obrębie partii tylnej (miednica i rozwinięte dobrze kręgi lędźwiowe) oraz mocne kości nóg tylnych z ich bardzo mocnymi kościami udową i piszczelową. Tak rozbudowany kościec partii tylnej stanowi miejsce przyczepu największych u królika mięśni, odpowiedzialnych za sprawną motorykę zwierzęcia.
Układ pokarmowy.
Należy pamiętać, że najwięcej strat w hodowli królików robią choroby i zaburzenia pracy tego układu. Analizując przyczyny upadków, zarówno królików młodych jak i dorosłych, w prawie 90 % przypadków za śmierć zwierzęcia odpowiedzialny jest układ pokarmowy ze swoimi niedomaganiami. Następne w kolejności przyczyn upadków są choroby układu oddechowego.
Układ pokarmowy zaczyna się jamą ustną z językiem (numer 1 na dołączonych zdjęciach przwodu pokarmowego). Do jamy ustnej uchodzą przewody ślinianek podszczękowej, podjęzykowej i żuchwowej. Wydzielana ślina zwilża pobierany pokarm, a zawarte w niej enzymy ś odpowiedzialne za niektóre procesy trawienne. U królika możemy zaobserwować dość duży, w stosunku do masy ciała i w porównaniu do innych gatunków zwierząt, język. Tak duży język bierze czynny udział w rozdrabnianiu pobieranego pokarmu poprzez rozcieranie na tzw. marszczkach podniebiennych o dość dużej twardości. Oglądając wnętrze jamy gębowej należy zwracać szczególną uwagę na wszelkie ranki występujące na błonie śluzowej. Powstawanie nadżerek może być wynikiem zanieczyszczenia paszy środkami chemicznymi, nawozami mineralnymi, solą lub częściami metalowymi (opiłki żelaza z maszyn używanych do produkcji pasz).
Gardło jest częścią przewodu pokarmowego gdzie dochodzi do połączenia z układem oddechowym a także uchodzą do niego przewody gardłowo bębenkowe łączące go z uchem środkowym. Do gardła uchodzą dwa nozdrza, znajduje się wejście do przełyku i krtani.
Przełyk jest cienkościenną, prawie przeźroczystą, rurką łączącą gardło z żołądkiem i w badaniach sekcyjnych, jak również poubojowych, nie jest elementem wyraźnie rzucającym się w oczy.
Żołądek królika jest jednokomorowy, słabo umięśniony i u królika dobrze najedzonego zajmuje w jamie brzusznej większą przestrzeń niż wątroba. Na zewnątrz, niejako przyklejona do żołądka, znajduje się śledziona połączona z nim wiązadłem żołądkowo – śledzionowym.
Za żołądkiem zaczynają się jelita. Jako pierwsze w kolejności znajduje się jelito cienkie, rozpoczynające się dwunastnicą. Następnie w skład jelita cienkiego wchodzą: jelito czcze i biodrowe. Jelito cienkie na całej prawie swojej długości zawieszone jest na krazce jelitowej, która w części podczytującej dwunastnicę i początkowy odcinek jelita czczego zawiera rozlany gruczoł wydzielania wewnętrznego – trzustkę. Końcowy odcinek jelita biodrowego uchodzi bańką jelita biodrowego do jelita ślepego.
Jelito ślepe jest pierwszym odcinkiem jelita grubego złożonego oprócz niego z okrężnicy i jelita prostego. Jelito ślepe jest optycznie największym i najbardziej rzucającym się w oczy jelitem w obrębie jamy brzusznej. Ma ono charakterystyczny, spiralny, kształt oraz wyraźnie zarysowane uwypuklone kieszonki. Końcowym jego odcinkiem jest wyrostek robaczkowy, najczęściej w kolorze szaro kremowym, łatwym do odróżnienia od prawie zawsze bardzo ciemnego, prawie czarnego, jelita ślepego. Wyrostek robaczkowy ma zazwyczaj długość od 8 do 10 cm i jest mniej więcej grubości małego palca.
Silnie pofałdowana okrężnica odchodzi od jelita ślepego w pobliżu ujścia jelita biodrowego. Po wielu załamaniach przechodzi ona w gładkie jelito proste zakończone odbytem. Po obu stronach odbytu znajdują się gruczoły okołoodbytowe. Gruczoły te należy, w przypadku dokonywania uboju na mięso do konsumpcji, niezwłocznie po oskórowaniu i wytrzewieniu usunąć. W trakcie usuwania należy starać się nie uszkodzić ich i dokonać tej czynności jednym sprawnym cięciem. Nieusunięci gruczołów będzie skutkowało specyficznym smakiem mięsa, nie przez wszystkich ludzi lubianym.
Układ oddechowy.
Układ oddechowy królika nie różni się zasadniczo od układu oddechowego pozostałych ssaków. Zaczyna się on nozdrzami przechodzącymi w dość długą jamę nosową otwierającą się do krtani. Dalszy odcinek dróg oddechowych stanowi tchawica zbudowana z chrzęstnych pierścieni. W trakcie dokonywania sekcji jak i po ugotowaniu królika jest ona bardzo dobrze widoczna jako rura z poprzecznymi pierścieniami na całej długości. Tchawica rozgałęzia się na dwa oskrzela, które rozgałęziając się dalej, już w obrębie płuc, tworzą drzewo oskrzelowe. W trakcie dokonywania sekcji padłego zwierzęcia powinno się zwracać szczególną uwagę na wygląd zewnętrzny płuc jak i na wygląd oskrzeli. Po rozcięciu tchawicy powinno się sprawdzić czy jej rozgałęzienie na oskrzela nie jest zaczopowane, czy nie ma tam wysięków ropnych. Przy dokonywaniu uboju królików zawsze należy go dokładnie skrwawić, poprzez podcięcie naczyń krwionośnych w obrębie gardła. Jeżeli nie dokonamy tego w e właściwy sposób nie dojdzie do całkowitego wypłynięcia krwi z naczyń krwionośnych i w takim przypadku będzie można w obrębie płuc zaobserwować ciemnoczerwone plamy naciekowe. Nie są one w takim przypadku objawem chorobowym, lecz właśnie wynikiem niedokładnego skrwawienia. Zmiany chorobowe, o podobnym wyglądzie, można odróżnić poprzez inną konsystencję płuc w ich obrębie. Zmiany patologiczne będą zawsze albo dużo bardziej miękkie albo wręcz odwrotnie znacznie stwardniałe. Do zmian patologicznych należy też zaliczyć ostro zakończone i o zmienionej barwie obrzeża płuc. Pamiętajmy jednak, że wszystkie obserwacje należy dokonywać na zwierzęciu albo niedawno padłym (jeszcze ciepłym) albo zabitym.
Układ krwionośny.
Praca tego układu nie niesie za sobą niebezpieczeństw związanych z nadmiernymi upadkami w stadzie. Jedyne upadki, jaki skażają się na fermach, związane z układem krwionośnym, to zawały serca. Od czasu do czasu daje się zaobserwować nagłą śmierć królika, najczęściej samca w trakcie krycia, i jest on spowodowany właśnie zawałem serca. W zmianach w obrębie serca, po dokonaniu sekcji, można zaobserwować miejscowe zasinienia i zaczerwienienia. Nie jest to jednak łatwe do zaobserwowania, ponieważ nieraz dochodzi do zatorów w obrębie wewnętrznych struktur serca. Z ciekawostek rzadko występujących u zwierząt jest obecność grasicy przyklejonej do serca. Gruczoł ten występuje jednak wyłącznie u zwierząt młodych i w późniejszym wieku zanika. Jego zaobserwowanie przez niewprawnego obserwatora jest trudne. Istotną rolę w prawidłowej fizjologii królika pełnią naczynia krwionośne w obrębie małżowin usznych. Na bogatą siatkę naczyń składają się tutaj pary naczyń krwionośnych, żył i tętnic, ułożonych w części donosowej, środkowej i doogonowej małżowiny. To bogate ukrwienie ucha przez wyraźne i łatwo dostępne naczynia krwionośne spowodowało, że króliki stały się przysłowiowymi już królikami doświadczalnymi. Wiele badań z dziedziny nauk przyrodniczych jest wykonywanych z użyciem tego gatunku, i nie jest jednocześnie związana z ich hodowlą i produkcją żywca.
Układ moczowo płciowy.
Układ moczowy jest prawie taki sam u samic i samców, z wyjątkiem końcowego odcinak tego układu. Jednak zarówno u samic jak i u samców zakończony on jest cewką moczową, do której prowadzi szyjka pęcherza moczowego. Pęcherz moczowy znajduje się bezpośrednio pod powłokami brzusznymi i jest łatwo widoczny po ich odsłonięciu. Jest to cienkościenny woreczek wypełniony żółtym moczem. U królika fizjologiczną rzeczą jest występowanie moczu mętnego o różnym odzieniu, od jasno żółtego do prawie brązowego. Wygląd moczu może być narzędziem diagnostycznym przy ocenie kondycji fizjologicznej królika. Mocz mętny, o odczynie zasadowym, świadczy o dobrej kondycji zwierzęcia a zwłaszcza o poprawnym żywieniu. Mocz klarowny, o odczynie kwaśnym, jest najczęściej objawem niedożywienia lub braków jakichś substancji odżywczych w dawce pokarmowej. Do pęcherza moczowego prowadzą od nerek parzyste moczowody i z powodu ich bezbarwności i niewielkiej średnicy Ne są łatwe do wyizolowania. Nerki wielkości dużej fasoli przyklejone są do grzbietowej strony jamy brzusznej w części lędźwiowej kręgosłupa. daje się zaobserwować nieznaczne przesunięcie w stosunku do poprzecznej osi ciała. Jedna nerka jest wyżej druga niżej. Nerki otoczone są przez tłuszcz okołonerkowy ciągnący się płatami wzdłuż kręgosłupa. U młodych zwierząt jego ilość jest nieznaczna natomiast u sztuk dorosłych a zwłaszcza starych, zatuczonych samic, jego ilość wraz z nerkami może dochodzić do nawet 0,5 kg. Barwa tłuszczu okołonerkowego związana jest ze sposobem żywienia. Podawanie zwierzętom w dawce pokarmowej dużych ilości pokarmów roślinnych zawierających karoten (marchew) będzie skutkowało wyraźnie żółtą barwą.
Pomimo braku zasadniczych różnic pomiędzy układem moczowym u samic i samców można zaobserwować różnice w sposobie oddawania moczu. Samice zawsze oddają mocz pod siebie i najczęściej w jednym miejscu klatki. Samce, ze względu na budowę cewki moczowej umieszczonej w prąciu, potrafią spryskać strugą moczu otoczenie w promieniu do 1,5 metra. Nie zawsze oddawanie moczu odbywa się w ten sposób a jedynie kiedy samiec postanowi zaznaczyć, jako swój teren, najbliższe otoczenie. Z tego powodu, jako jeden z wyznaczników przydatności samca do rozrodu, można przyjęć jego chęć zaznaczania terenu.
Układ rozrodczy samca składa się z jąder, najądrzy, nasieniowodów, prącia i gruczołów dodatkowych. U młodych samców jądra znajdują się w obrębie jamy brzusznej i dopiero w okresie dojrzewania zstępują do parzystych worków mosznowych. Moszna, przez całe życie samca, zachowuje połączenie z jamą otrzewnową i z tego powodu nawet w pełni dojrzały osobnik w niektórych przypadkach może wciągać jądra wraz z moszną do wnętrza ciała. Im starszy samiec tym rzadziej dochodzi do takiego zjawiska. Niedoświadczony hodowca może jednak potraktować taki objaw, zwłaszcza u młodych samców, jako objaw niepłodności co oczywiście nie jest prawdą.
Układ rozrodczy samicy zaczyna się jajnikami położonymi po obu stronach ciała. Jajnik jest owalny i jest wydłużony. Na jego powierzchni widać gołym okiem pęcherzyki, będące różnymi stadiami cyklu wytwarzania komórek jajowych. Jajniki objęte są z jednej strony lejkami jajowodów mających ujście do dwóch macic. Macice mają osobne, poprzez szyjkę macicy, ujścia do pochwy. Do pochwy, w dogłowowym odcinku przedsionka pochwy, ma ujście cewka moczowa. Końcowy odcinek stanowi szpara sromowa z wargami sromowymi. Wygląd warg sromowych jest pewnym wyznacznikiem gotowości samic do rozrodu.
Układ nerwowy.
Charakterystyczną cechą układu nerwowego królika jest budowa jego mózgu. W przedniej części wyraźnie widać silnie rozwinięte nerwy węchowe. Na spodniej stronie, pod konarem węchowych, można odnaleźć gruby nerw wzrokowy. Półkule mózgowe królika są gładkie i zwężające się w przedniej części. Mózg składa się również z wyraźnie widocznego w tylnej części móżdżku, przechodzącego w rdzeń kręgowy.
Leszek Antoni Gacek
