Wzrost zawartości związków azotu pochodzenia rolniczego w wodach podziemnych i powierzchniowych, obserwowany od wielu lat, stanowi poważny problemem w Polsce i na świecie. Dopuszczalna norma stężenia azotanów w wodzie przeznaczonej do spożycia wynosi 50 mg/l. Wysokie stężenia związków azotu, a szczególnie azotanów w wodach są szkodliwe dla zdrowia ludzi i zwierząt, a w przypadku wód powierzchniowych powodują ich eutrofizację, która przyczynia się do zachwiania równowagi biologicznej, a w skrajnych przypadkach nawet zaniku życia biologicznego w środowisku wodnym. Wiele badań monitoringowych w całej UE, wskazuje na znaczącą rolę produkcji rolniczej w pogarszaniu jakości środowiska. I tak według Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska przeszło 70% polskich wód powierzchniowych i głębinowych, przekracza normę 50 mg/l N-NO, dopuszczoną dla celów spożywczych. Potwierdzają to dane 3 publikowane przez Główny Urząd Statystyczny w raporcie Ochrona środowiska 2020 na temat jakości wód. W latach 2014-2019 oceniono 4585 jcwp (jednolite części wód powierzchniowych) w ramach monitoringu diagnostycznego rzek, z czego najwięcej w dorzeczach Wisły i Odry. Spośród przebadanych jcwp obejmujących wody rzeczne, w tym zbiorniki zaporowe, 50 oceniono jako dobre, natomiast pozostałe 4535 jcwp jako złe.
Ogólna ocena jcwp rzecznych i zbiorników zaporowych monitorowanych w latach 2014-2019.
Źródło: GUS. Ochrona Środowiska, Departament Badań Przestrzennych i Środowiska. Warszawa 2020.
Ponadto, na podstawie wyników klasyfikacji stanu i potencjału ekologicznego, ocenie ogólnej poddano 1044 jcwp jeziornych. Stan 120 z nich (11,5%) został oceniony jako dobry, a 924 jako zły (88,5%). Najpowszechniej obserwowanym problemem wód jeziornych jest ich zły stan troficzny spowodowany eutrofizacją. Skutkuje to zachwianiem równowagi ekologicznej, dającej się zaobserwować m.in. poprzez coraz obfitsze zakwity fitoplanktonu, występowanie deficytów tlenowych, spadek przezroczystości, a także zmniejszenie zróżnicowania siedlisk oraz gatunków.
Eutrofizacja jest także głównym zagrożeniem wód Morza Bałtyckiego, wywołując wiele niekorzystnych zmian w morskiej florze i faunie, przyczynia się w znacznym stopniu do ich biologicznej degradacji. Konsekwencje tego mogą być odczuwalne w wybranych sektorach gospodarczych oraz pod postacią negatywnych skutków społecznych. Morze Bałtyckie jest jednym z najbardziej zanieczyszczonych mórz na świecie, a 97% jego obszaru – uwzględniając otwarte morze i 86% wód przybrzeżnych – wykazuje efekt eutrofizacji spowodowanej nadmiernym dopływem azotu i fosforu.
Wody rzeczne z obszaru Polski w dużym stopniu przyczyniają się do obciążenia Morza Bałtyckiego azotem i fosforem. Wartości te to 24% całkowitego ładunku azotu i 36% całkowitego ładunku fosforu odprowadzonego do tego morza drogą wodną.
Ładunek azotu odprowadzany wodami z Polski do Morza Bałtyckiego wg źródeł pochodzenia 2018.
Źródło: Sources and pathways of nutrients to the Baltic Sea HELCOM PLC-6, (2018).
Ładunki biogenów wnoszone z polskich wód charakteryzują się stosunkowo dużym udziałem zanieczyszczeń pochodzących z rolnictwa. Ten sektor krajowej gospodarki odpowiedzialny jest za 45% ładunku azotu dostarczanego rzekami do Morza Bałtyckiego. 31% tego biogenu pochodzi ze źródeł punktowych, 16% z naturalnych, a udział depozycji azotu z powietrza wynosi 3%. Przy czym stosunkowo niewielka część całkowitego ładunku tego pierwiastka pochodzi z terenów położonych w górnym biegu rzek. Natomiast źródła azotu zlokalizowane poza granicami naszego kraju, obciążające wody Morza Bałtyckiego stanowią 5% depozycji.
W celu rozpoznania i ograniczenia negatywnych skutków występowania azotanów w wodach powierzchniowych Rada Wspólnot Europejskich w Dyrektywie Azotanowej z 1991 roku (dyrektywa 91/676/EWG) nałożyła na kraje członkowskie obowiązek wskazania obszarów z wodami już zanieczyszczonymi azotanami oraz obszarów szczególnie wrażliwych (narażonych) na te zanieczyszczenia. Zapisy Ramowej Dyrektywy Wodnej ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej, rozszerzają zakres wymogów w tym zakresie i zobowiązują
także do podjęcia działań naprawczych i zapobiegawczych dalszym zanieczyszczeniom aż do osiągnięcia dobrego stanu ilościowego i chemicznego wód, ostatecznie do 2027 roku.
Za wody zanieczyszczone uznaje się:
- śródlądowe wody powierzchniowe, a w szczególności wody, które pobiera się lub zamierza się pobierać na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia i wody podziemne, w których zawartość azotanów wynosi powyżej 50 mg NO mg/dm; 3
- śródlądowe wody powierzchniowe, wody w estuariach oraz morskie wody wewnętrzne i morza terytorialnego, wykazujące eutrofizację, którą skutecznie można zwalczać przez zmniejszenie dawek dostarczanego azotu.
Państwa członkowskie UE mają do wyboru dwa sposoby wdrażania jej postanowień. Wariant pierwszy polega na sporządzeniu wykazu wód zanieczyszczonych lub zagrożonych zanieczyszczeniem w przypadku niepodjęcia środków zaradczych oraz ustanowienia wykazu obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (OSN), a następnie przygotowania i wdrożenia programów działań na wyznaczonych OSN. Drugi wariant polega na ustanowieniu i wdrożeniu Programu działań na terenie całego kraju, w tym przypadku
państwo członkowskie jest zwolnione z obowiązku wyznaczania wód wrażliwych i OSN. Dyrektywa azotanowa zobowiązuje każdy kraj członkowski do prowadzenia monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych oraz dokonywania oceny stopnia eutrofizacji wód.
W Polsce od 2004 roku do połowy 2018 r. realizowany był pierwszy wariant wdrażania postanowień dyrektywy azotanowej. W związku z nieprawidłowym wdrażaniem wymogów dyrektywy azotanowej na terenie naszego kraju Komisja Europejska w 2013 r. wniosła do Trybunału Sprawiedliwości UE skargę przeciwko Polsce. Zarzuty stawiane przez KE dotyczyły m.in. niewystarczającego określenia wód zanieczyszczonych lub wód, które mogą ostać zanieczyszczone, niewystarczającego wyznaczenia stref OSN oraz nieodpowiednich środków przyjętych w programach działań. Konsekwencją zaniedbań było ogłoszenie w 2014 r. wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE. Orzeczono
w nim, że nie określając w wystarczający sposób wód, które mogą zostać zanieczyszczone azotanami pochodzenia rolniczego, wyznaczając w sposób niewystarczający strefy zagrożenia i przyjmując programy działania obejmujące środki niezgodne z Dyrektywą 91/676/EWG, dotyczącą ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, Polska uchybiła zobowiązaniom spoczywającym na niej na mocy tej Dyrektywy. W związku z wyrokiem zdecydowano, że program działań mający na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu zostanie wprowadzony na terenie całej Polski. Na podstawie art. 106. ust. 4, Ustawy Prawo wodne z dnia 20 lipca 2017 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 1566 z późn. zm.), 27 lipca 2018 r. weszło w życie rozporządzenie z dnia 5 czerwca 2018 r. w sprawie przyjęcia Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu (Dz. U. z 2018 r., poz. 1339), który objął wszystkie gospodarstwaw Polsce.
Spośród wymienionych w Programie azotanowym działań przeznaczonych do obowiązkowego zastosowania w gospodarstwach, należą:
- Przestrzeganie ustalonych warunków rolniczego wykorzystania nawozów azotowych w pobliżu wód, na terenach o dużym nachyleniu, na glebach zamarzniętych, zalanych wodą lub przykrytych śniegiem.
- Stosowanie tylko tych terminów, w których dozwolone jest rolnicze wykorzystanie nawozów.
- Wypełnienie ściśle określonych warunków przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowania z odciekami.
- Każdorazowe wyliczenie dopuszczalnej rocznej dawki nawozów naturalnych, zawierającej nie więcej niż 170 kg N/ha.
- Stosowanie obowiązku opracowywania planu nawożenia azotem.
Dla wyeliminowania zagrożeń ekonomicznych mogących pojawiać się w związku z wdrażaniem postanowień Programu w gospodarstwach, wprowadzono następujące okresy dostosowawcze:
- obowiązek sporządzania planu nawożenia azotem – od dnia 1 stycznia 2019 r.
- dostosowanie powierzchni i pojemności posiadanych miejsc do przechowywania nawozów naturalnych przez gospodarstwa wielkoprzemysłowe (> 210 DJP) – do dnia 31 grudnia 2021 r.
- dostosowanie powierzchni i pojemności posiadanych miejsc do przechowywania nawozów naturalnych przez podmioty prowadzące chów lub hodowlę zwierząt w liczbie < 210 DJP – do dnia 31 grudnia 2024 r.
Jak wskazano w uzasadnieniu projektu Rozporządzenia, wsparciem dla realizacji zwartych w nim działań, mają być szeroko prowadzone czynności informacyjne, mające na celu edukowanie rolników w zakresie dobrych praktyk rolniczych oraz pomoc w rozwiązywaniu problemów ochrony środowiska istniejących na obszarze ich gospodarowania, m.in. przez doradztwo rolnicze. Mając na względzie opisany powyżej stan środowiska wodnego, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA) podjęła działania mające na celu uświadomienie rolnikom wagi problemu oraz ich odpowiednie przygotowanie do wprowadzenia zmian w gospodarowaniu nawozami. Główne działania zostały skierowane zarówno do rolników jak i doradców rolnych.
W materiale wykorzystano fragmenty raportu Ograniczenie Zanieczyszczeń Azotem Pochodzenia Rolniczego Metodą Poprawy Jakości Wód Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa 2021
Źródło
Wielkopolska Izba Rolnicza
http://www.wir.org.pl/
