Jakie procesy wpływają na rozwój obszarów wiejskich i dlaczego pomimo upływu stu lat od odzyskania przez Polskę niepodległości na codzienne życie mieszkańców wsi wciąż największy wpływ ma region, który zamieszkują? Jak wynika z III Etapu Monitoringu Rozwoju Obszarów Wiejskich to edukacja i aktywność społeczna, rosnący poziom zamożności społeczności lokalnych oraz migracje kształtują polską wieś. Najwolniej zmiany zachodzą w przestrzeni gospodarczej – rolnictwie, poziomie dezagraryzacji i dostępności przestrzennej. Monitoring rozwoju obszarów wiejskich (MROW) to cykliczne badanie realizowane od 2012 roku przez Fundację Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej oraz Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. Jego celem jest stała obserwacja przemian społeczno-gospodarczych na polskiej wsi.
– Monitoring Rozwoju Obszarów Wiejskich to jedyny tego typu projekt, który zasięgiem obejmuje obszary wiejskie całego kraju w podziale na wszystkie gminy wiejskie i miejsko-wiejskie – w sumie 2173 jednostki w Polsce. Uwzględnia on kluczowe aspekty związane z rozwojem społeczno-gospodarczym polskiej wsi, w tym m.in. problematykę dezagraryzacji, charakterystykę sektora rolniczego i pozarolniczego, zagadnienia związane z dostępnością przestrzenną gminy, lokalnymi finansami publicznymi, rynkiem pracy czy procesami demograficznymi, ale także jakością systemu edukacyjnego, zamożnością i rozwarstwieniem społeczności lokalnych oraz warunkami bytowymi i aktywnością społeczną. Dzięki zastosowaniu cykliczności badań oraz niezmiennej metody badawczej Monitoring zapewnia stałą obserwację procesów społeczno-ekonomicznych, jak również weryfikację trafności stosowanych instrumentów prorozwojowych – mówi Krzysztof Podhajski, prezes zarządu Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej.
Wyniki III. Etapu MROW, opublikowane w listopadzie 2018 roku, po raz kolejny potwierdzają, że współczesne zróżnicowanie społeczne i gospodarcze polskiej wsi jest wynikiem nakładania się dwóch porządków: historycznego związanego z rozbiorami i powojennymi zmianami granic kraju oraz układem związanym z położeniem obszarów wiejskich w relacji do miast dużych i średnich.
Migracje – cichy moderator zmian na polskiej wsi
– Na to, jak zmieniła się polska wieś w ostatnich latach, największy wpływ mają migracje wewnętrzne – mówi profesor Monika Stanny, Dyrektor Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN i jednocześnie współautorka badania. Ich głównym motorem jest poszukiwanie pracy. Migracje wpływają nie tylko na zmiany zaludnienia, ale również na struktury demograficzne – migrują głównie ludzie młodzi, dobrze wykształceni, zaradni i przedsiębiorczy. Na wsi pozostają osoby starsze. Dotyczy to przede wszystkim obszarów położonych z dala od większych miast, gdzie regionalnie występują trudności w rozwoju funkcji pozarolniczych czy słabe zainteresowanie wprowadzaniem innowacji.
Im bliżej miasta, tym lepiej
Kolejnym aspektem decydującym o przestrzennym zróżnicowaniu rozwoju obszarów wiejskich w Polsce jest ich lokalizacja względem ośrodków regionalnych. Gminy, znajdujące się w ich sąsiedztwie, stwarzają lepiej rozwinięty lokalny rynek pracy, który premiuje kompetencje uzyskiwane przez mieszkańców i stwarza im większe szanse na rozwój zawodowy. Można to zaobserwować na terenie całego kraju, jednak szczególnie pod tym względem wyróżniają się obszary wiejskie położone w rejonie oddziaływania miast, takich jak Warszawa, Poznań, Wrocław czy Gdańsk.
Małopolska i Kaszuby „najmłodsze demograficznie”
W okresie ostatnich 5 lat odsetek osób w wieku poprodukcyjnym na polskiej wsi zwiększył się o 1 punkt procentowy (z 16 do 17 proc.). Najbardziej niekorzystna sytuacja panuje w gminach peryferyjnych, położonych na styku granic województw we wschodniej i centralnej Polsce, gdzie liczba osób w wieku poprodukcyjnym stanowi 1/3 całej populacji. W niektórych gminach na Podlasiu odsetek ten przekroczył już 40 proc. „Najmłodsze” wsie w Polsce są w Małopolsce i na Kaszubach; tu z kolei na 1 dziadka przypada nawet dwoje wnucząt. Autorzy raportu podkreślają jednak, że tempo starzenia się ludności wiejskiej jest obecnie większe na zachodzie niż na wschodzie kraju.
Rolnictwo nie ożywi polskiej wsi, potrzebna nam jest wieś wielofunkcyjna, zwłaszcza na wschodzie kraju
Wzrost liczby pozarolniczych miejsc pracy już w ramach MROW 2014 uznany został za jeden z najważniejszych czynników rozwoju obszarów wiejskich. Jak wynika z tegorocznego badania proces ten stale postępuje, jednak nie na tyle intensywnie, aby wpływać na ograniczenie migracji mieszkańców polskiej wsi. Konsekwencją są pogłębiające się różnice pomiędzy poziomem rozwoju między Polską wschodnią a zachodnią. Gminy o wysokim (przekraczającym 2/3) udziale podmiotów pozarolniczych w strukturze gospodarczej wsi to gminy podmiejskie albo te położone w zachodniej części kraju. Stanowią one obecnie zaledwie 15 proc. wszystkich gmin w Polsce.
– Na szczególną uwagę zasługuje Wielkopolska. Tu w ramach badania MROW wyróżniono typ gmin wielofunkcyjnych, czyli takich, gdzie obok wysoko rozwiniętego rolnictwa, rozwija się infrastruktura społeczna i techniczna, usługi publiczne, a także rośnie możliwość znalezienia pracy poza rolnictwem, zgodnej z aspiracjami zawodowymi. W gminach tych rozwój funkcji pozarolniczych sprzyja ewolucji struktur rolniczych. Na drugim biegunie lokują się gminy dawnej Galicji, w rozdrobnionych gospodarstwach rolnych produkcja rolnicza zamiera wraz ze wzrostem znaczenia zatrudnienia pozarolniczego – mówi prof. Andrzej Rosner, współautor raportu.
Jak podkreślają autorzy raportu, o ile na zachodzie kraju obserwuje się wzrost liczby gmin o wielofunkcyjnej strukturze gospodarczej, to na wschodzie zauważalna jest tendencja do pojawiania się wielodochodowych gospodarstw domowych rolników.
– Nie jest jasne w jakim stopniu wiąże się to z ze wzrostem znaczenia źródeł niezarobkowych takich jak emerytury, renty czy zasiłki społeczne, a w jakim np. z migracjami. W niektórych bowiem gminach Polski wschodniej ponad 40% miejsc pracy pozarolniczej związanych jest z usługami publicznymi (jak urząd gminy, szkoła, policja, ośrodek pomocy społecznej, ośrodek zdrowia) co wskazuje na ubóstwo lokalnej gospodarki pozarolniczej– mów profesor Monika Stanny, współautorka opracowania.
W I. Etapie Monitoringu Rozwoju Obszarów Wiejskich (MROW 2014) zostało wyróżnionych siedem typów struktury społeczno-gospodarczej na wsi. Porównanie typologii w kolejnych etapach badania (MROW 2016 i tegoroczny MROW 2018) pokazuje, że mimo dużych zmian dokonujących się na wsi wyróżnione typy wykazują się dużą trwałością, a szczegółowe obserwacje ukazują wzrost zasięgu terytorialnego oddziaływania miast na sąsiednie obszary wiejskie.
Typy obszarów wiejskich według struktury rozwoju
Źródło: MROW 2018
– Biorąc pod uwagę zróżnicowanie struktur społeczno-gospodarczych, powinniśmy zastanowić się, czy akceptujemy istniejącą różnorodność rozwoju polskich gmin i ich odmienne ścieżki zmian. To pytanie o optymalny kształt polityki spójności.Wyniki monitoringu nie mogą dostarczyć odpowiedzi na pytanie, jakie skutki odniosły dotychczasowe formy i polityki wyrównywania rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce, ale z pewnością możemy postawić tezę, że gdyby ich zabrakło – różnice te byłyby o wiele większe niż obecnie – podsumowuje profesor Monika Stanny.
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich
Źródło: MROW 2018
Polska wieś 100 lat po odzyskaniu niepodległości
III etap badania MROW potwierdza, że na współczesny obraz polskiej wsi nadal wpływa ciężar wydarzeń historycznych sprzed stu lat, a kraj pozostaje podzielony na lepiej rozwiniętą Polskę zachodnią oraz słabiej rozwiniętą Polskę wschodnią. Granica tego podziału przebiega zgodnie z podziałem Polski między zabór rosyjski i zabór pruski.
– Na występujące do dziś zróżnicowanie główny wpływ miała polityka krajów zaborczych, w szczególności Rosji i Prus oraz wprowadzane w różnym czasie i oparte o różne zasady procesy uwłaszczeniowe chłopów. W zaborze pruskim wiązały się z kształtowaniem struktur agrarnych w zaborze rosyjskim były wyłącznie aktem o charakterze politycznym – dodaje profesor Andrzej Rosner.
Wydarzenia historyczne, a w szczególności podziały terytorialne powstałe w wyniku zaborów oraz masowe przemieszczenia ludności po II wojnie światowej, wpłynęły na ukształtowanie się w Polsce odrębnych, specyficznych regionów. Do dzisiaj widać je strukturze osadniczej, agrarnej, wyposażeniu infrastrukturalnym, a nawet w obyczajach oraz aktywności społecznej i obywatelskiej w poszczególnych regionach kraju. Ma to przełożenie na zróżnicowanie poziomu rozwoju obszarów wiejskich, jego dynamikę oraz charakter dokonujących się przemian.
***
Fundacja Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej jest organizacją pozarządową, działającą na rzecz rozwoju polskiej wsi. Od 28 lat pomaga zmieniać jej wizerunek oraz aktywnie wspiera rozwój społeczno-gospodarczy lokalnych społeczności na terenach wiejskich. Działania EFRWP skupiają się przede wszystkim na wsparciu inwestycji z zakresu infrastruktury technicznej, rozwoju lokalnych przedsiębiorstw oraz działaniach edukacyjnych i społecznych skierowanych do osób zamieszkujących obszary wiejskie. Więcej informacji: www.efrwp.pl
Forum Inicjatyw Rozwojowych (FIR) zostało utworzone w celu wypracowywania rozwiązań i stanowisk istotnych z punktu widzenia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa, nie tylko w Polsce, ale także w Unii Europejskiej.
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk (IRWiR PAN) to jednostka naukowa prowadząca interdyscyplinarne prace badawcze związane z rozwojem obszarów wiejskich. W działalności naukowej podejmuje aktualne problemy dotyczące rozwoju społeczno-gospodarczego, których waga jest niezmiernie istotna nie tylko dla mieszkańców wsi, ale również całego społeczeństwa. Realizuje badania podstawowe, jak również prace eksperckie i ewaluacyjne. Więcej na stronie: www.irwirpan.waw.pl
