Demonstracje z zakresu produkcji i wykorzystania krajowych źródeł białka roślinnego na cele paszowe

SOJA

W ramach projektu w Stacjach Oceny Odmian założono 41 obiektów demonstracyjnych w całym kraju, w których wysiano soję na łącznej powierzchni 48 ha, natomiast w 40 gospodarstwach rolnych na powierzchni 10 ha.

Soja jest jednym z podstawowych gatunków uprawnych w produkcji światowej. Użytkowana głównie jako roślina oleista ale też białkowa. Po wytłoczeniu oleju z nasion, śrutę poekstrakcyjną wykorzystuje się jako komponent paszowy, przede wszystkim dla zwierząt monogastrycznych. Możliwości wielokierunkowego zastosowania wiążą się ze składem chemicznym nasion soi: średnio zawierają 38-40% białka, 20-24% tłuszczu, 7-9% włókna w suchej masie oraz inhibitory trypsyny (wg badań COBORU). Te ostatnie związki swoiste (antyodżywcze) nie pozwalają na bezpośrednie skarmianie surowych nasion przez zwierzęta gospodarskie, ale jedynie po odpowiedniej obróbce termicznej. Plonowanie odmian badanych w doświadczeniach COBORU w ostatnich latach kształtowało się w szerokim przedziale od 25 do 42 dt z ha, w zależności od przebiegu warunków pogodowych w poszczególnych sezonach wegetacyjnych.

W ostatnich latach rośnie także zainteresowanie uprawą soi w Europie, między innymi po to, aby poprawić bilans białkowy pozwalający na choćby częściowe uniezależnienie się od konieczności dużego importu śruty sojowej lub pełnowartościowych nasion soi. Dodatkowo UE preferuje produkcję soi non-GMO, co do której konsumenci i użytkownicy nasion wykazują większe przekonanie.
Soja jest ciepłolubną rośliną dnia krótkiego, reagującą na warunki, w których jest uprawiana. W kolejnych fazach rozwoju rośliny wymagają znacznie wyższych temperatur niż rośliny rodzimych gatunków bobowatych grubonasiennych. W naszym kraju może być wysiewna dopiero na przełomie kwietnia i maja, na stanowiskach żyznych, w dobrej kulturze i niezaskorupiających się. Zbiera się ją jesienią (wrzesień¬–październik).

Przesunięcie uprawy soi w północne rejony Europy (w tym do Polski) wymusza aklimatyzację tego gatunku i właściwe dopasowanie odmian do danego rejonu, szczególnie w aspekcie ich długości wegetacji. Odmiany różnicują się pod względem wczesności we wszystkich rejonach Polski, zarówno na północy, jak i w rejonie centralnym, a nawet na południu, przy czym tam prawdopodobieństwo osiągniecia gotowości do zbioru przez większość uprawianych form jest największa. Obserwuje się, że kiedy jedne odmiany są gotowe do zbioru nawet już w końcu sierpnia lub na początku września, to w przypadku innych widoczny jest dopiero początek przebarwiania się liści mimo, że są poddane działaniu podobnych warunków zarówno siedliska jak i pogody. Wczesność jest kluczowa, kiedy rozpatrujemy przydatność poszczególnych odmian do uprawy w różnych rejonach Polski. Cecha ta powinna być wszechstronnie sprawdzona i dobrze sprecyzowana po to, by rolnik wiedział czego może się spodziewać decydując się na uprawę danej odmiany soi. Dlatego Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) opracował system oceny wczesności odmian soi uwzględniający długość okresu wegetacji, którą określa się w doświadczeniach polowych realizowanych na terenie całego kraju. Zgodnie z przyjętymi zasadami stosuje się klasyfikację punktową 1-9 dla wszystkich odmian badanych, przy czym te najwcześniejsze otrzymują ocenę – 1, a najpóźniejsze – ocenę 9, pozostałe odmiany oceny pośrednie (patrz tabela). Cechą stanowiącą podstawę do dokonania klasyfikacji jest średnia liczba dni wegetacji potrzebna do uzyskania przez rośliny danej odmiany gotowości do zbioru. Soję zbiera się w fazie dojrzałości żniwnej (pełnej), gdy około 95% roślin pozbawionych prawie wszystkich liści ma brązowe strąki, a nasiona są twarde i dzwonią w strąkach. Ocena punktowa opisuje wczesność odmiany, weryfikowanej w badaniach przez kilka lat, różniących się przebiegiem pogody w poszczególnych sezonach wegetacyjnych.

Obecnie w Krajowym rejestrze (KR) wpisane są 42 odmiany soi, głównie z hodowli zagranicznych. Większość z nich należy do grupy form średniowczesnych i średniopóźnych. Również materiał siewny wielu odmian z Katalogu wspólnotowego (CCA) jest w obrocie nasiennym w naszym kraju.

W roku 2024, w poszczególnych województwach na Listach odmian zalecanych do uprawy na obszarze województw (LOZ) znajduje się od dwóch do kilkunastu (13) odmian. Zestawienie odmiany na LOZ oznacza jej rekomendację na obszarze województwa. Przeważnie znajdują się na nich odmiany, które przejawiają dobre przystosowane do uprawy w danym rejonie, również pod względem wczesności i są tam najbardziej wartościowe. W br. na wszystkich LOZ znajduje się łącznie 31 odmian soi, 7 bardzo wczesnych i wczesnych, 19 średniowczesnych i średniopóźnych oraz 5 późnych. Najczęściej polecanymi do uprawy, tj. w 10-13 województwach, były odmiany: Adessa, Abaca i Amiata. Natomiast w 5-8 województwach rekomendowane do uprawy były odmiany: Adelfia, Magnolia PZO, Acardia, ES Comandor, Marzena, Nessie PZO, Sirelia i Lajma.

Zróżnicowana wczesność odmian soi (rośliny w różnej fazie dojrzewania)

Powierzchnia uprawy soi w ostatnich latach zmienia się dynamicznie. Według danych ARiMR w roku 2024 areał uprawy wyniósł blisko 80 tys. ha, podczas gdy w roku 2023 była to powierzchnia prawie 45 tys. ha, a w roku 2020 zaledwie 21,5 tys. ha.

Podstawowe informacje dotyczące uprawy odmian soi

 * - przy mechanicznym ograniczaniu zachwaszczenia

Agnieszka Osiecka,
Jacek Broniarz
Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) w Słupi Wielkiej