Słowo sołtys pochodzi z języka niemieckiego i oznacza tego, który wskazuje winnego. Sołtys w średniowieczu był postawiony przez feudalnego pana na czele wsi, lokowanej na prawie niemieckim.
Sołtys był zatem wiejskim sędzią oraz zasadźcą lokatorem), czyli tym, który w imieniu właściciela ziemi i na podstawie uzyskanego od niego przywileju lokacyjnego zajmował się organizacją zakładanej miejscowości, tworzeniem miejsc do prowadzenia handlu oraz sprowadzaniem potrzebnych fachowców i osiedlaniem ich na terenie objętym lokacją. Dla wsi najważniejszy był wówczas młynarz, kowal, specjalista od osuszania gruntów, dla miast zaś – rzemieślnicy różnych specjalności oraz kupcy i to za ich sprowadzenie odpowiadał wówczas sołtys.
Sołtysem mógł zostać wówczas szlachcic, mieszczanin, a w późniejszym okresie także bogaty chłop. Do praw sołtysa należało zbieranie czynszu, przewodniczenie ławie wiejskiej, partycypowanie w dochodach feudała (1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych), prawo posiadania jatek (kramy rzeźnicze), karczmy, młyna, itp. Miał także obowiązek konnej służby wojskowej, a w czasie wojny musiał stawić się z oddziałem złożonym z chłopów.
Znaczenie społeczne i ekonomiczne sołtysów było względnie mocne, a bywało częstym zjawisko przenoszenia się sołtysów lub ich dzieci do stanu rycerskiego. Sołtysi szybko bogacili się, stąd być może powstało powiedzenie „sołtys na zagrodzie, równy wojewodzie”? Potencjał sołtysów bywał na tyle silny, że ekonomicznie przewyższali czasem drobne rycerstwo. Z tego względu szlachta wymogła na królu Jagielle Statut warcki (1423r.), na mocy którego szlachcice mogli wykupywać sołectwa. Z biegiem czasu od wieku XV do XVII sołtysi stali się nadzorcami pańszczyźnianymi i pomocnikami właścicieli wsi.
W Polsce rozbiorowej i w okresie międzywojennym sołtys stał na czele najniższej jednostki podziału administracyjnego – gromady.
W latach 1954-1972 sołtys był pośrednikiem między mieszkańcami wsi a gromadzką radą narodową, po 1973 roku między mieszkańcami a gminną radą narodową oraz naczelnikiem gminy.
Począwszy od średniowiecza rola sołtysa ulegała poważnym zmianom i od 1990 roku na mocy ustawy o samorządzie gminnym sołtys jest organem wykonawczym jednostki pomocniczej gminy, czyli sołectwa.
Głównym zadaniem sołectwa jest dbanie o zbiorowe potrzeby wspólnoty jego mieszkańców. Sołectwa są ustanawiane przeważnie na obszarze wiejskim. W miastach jednostkami pomocniczymi w większości są osiedla, dzielnice, gdzie odpowiednikiem sołtysa jest zarząd osiedla/dzielnicy albo przewodniczący zarządu osiedla/dzielnicy.
Działalność sołtysa wspierana jest przez radę sołecką. Może on również uczestniczyć w pracach rady gminy, jednak bez prawa do udziału w głosowaniach (szczegóły określa statut danej gminy). Przewodniczący rady gminy jest zobowiązany powiadamiać sołtysa, na takich samych zasadach jak radnych o każdej sesji rady gminy. Każde sołectwo posiada także swój statut, w którym określone są zadania sołtysa.
Do zakresu zadań sołtysów należą najczęściej:
- współpraca z organami gminy,
- uczestnictwo w sesjach rady gminy, a także w pracach jej organów bez prawa do głosowania,
- uczestnictwo w posiedzeniach komisji rady gminy, jeśli rozpatrywane są sprawy sołectwa,
- realizacja uchwał rady gminy dotyczących sołectwa, a także umożliwienie zapoznanie się z uchwałami rady jak najszerszemu kręgowi mieszkańców sołectwa,
- umieszczania treści pism urzędowych na tablicach ogłoszeń w sołectwie,
- zwoływanie zebrań wiejskich – w tym celu sołtys rozwiesza ogłoszenia o zebraniu wiejskim w miejscu i terminie określonym w statucie sołectwa,
- przygotowanie projektów uchwał zebrania wiejskiego,
- organizowanie wykonania uchwał zebrania wiejskiego oraz kontrola ich realizacji,
- techniczno-organizacyjne zapewnienie warunków pracy zebrania wiejskiego, rady sołeckiej; a także innych zebrań i spotkań zwoływanych z inicjatywy wójta/burmistrza,
- co najmniej raz w roku złożenie na zebraniu wiejskiemu sprawozdania z całokształtu swojej działalności,
- w zakresie ustalonym przez radę gminy dokonanie poboru podatków rolnego i leśnego jako inkasent organu podatkowego,
- uruchamianie kurendy z ważnymi powiadomieniami/komunikatami dla mieszkańców, np. zawiadamianie o obowiązkowych szczepieniach zwierząt,
- wpływanie na wykorzystanie aktywności mieszkańców służącej poprawie gospodarki i warunków życia w sołectwie
Sołtys jest organem wykonawczym zebrania wiejskiego i reprezentuje sołectwo na zewnątrz, a także korzysta z ochrony prawnej przysługującej funkcjonariuszom publicznym. Oznacza to, że za naruszenie nietykalności cielesnej podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych przez sołtysa sąd może ukarać sprawcę grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat trzech. Nadzór nad działalnością sołtysa sprawuje rada gminy i wójt/burmistrz.
W Polsce jest obecnie ok. 40.300 sołtysów, w samej Wielkopolsce jest ich ponad 4.000. Wybory sołtysów i rad sołeckich odbywają się na 4-letnie kadencje. Statystyki wskazują na rosnącą rolę kobiet w sołtysowaniu. Jeszcze w 1958 r. wśród sołtysów było zaledwie 0,8% kobiet, dziś sprawują władzę już niemal w co drugiej polskiej wsi. Zdaniem organizacji sołeckich rosnąca liczba kobiet na stanowiskach sołtysów pokazuje, że kobiety angażują się nie tylko na rzecz własnej rodziny, ale chcą także decydować o swoim najbliższym otoczeniu. Zaangażowanie w samorząd wiejski może też być dla kobiet sposobem wyjścia poza tradycyjne role, realizacji różnych ambicji, choćby zawodowych. Ponadto kobiety są bardziej wrażliwe na potrzeby społeczne, dobrze znają potrzeby mieszkańców, mają większy kapitał społeczny, są sprawnymi organizatorkami. Kobiety mogą też zrobić wiele dla idei, bo jak dobrze wiemy funkcja sołtysa nie wiąże się z dużymi gratyfikacjami.
Sołtysowanie to praca de facto dla aktywnych społeczników. Co prawda sołectwo nie ma swojego własnego budżetu, ale może i powinno zabiegać o odpowiednie środki na potrzebne działania w swojej miejscowości z budżetu gminnego. To główne zadanie sołtysa, który musi pilnować, aby postulaty Zebrania Wiejskiego znalazły swoje odzwierciedlenie w projekcie budżetu gminy i planie jej rozwoju.
Sołtysi, choć nie mogą brać udziału w głosowaniach i podejmować decyzji w sprawie uchwał rady gminy, to ich aktywna obecność na posiedzeniach rady decyduje o tym, w jakim zakresie interesy społeczności lokalnej będą w zainteresowaniu urzędników gminnych.
Sołtys spełnia zatem trzy podstawowe funkcje: łącznika, organizatora i administratora. Jest łącznikiem między mieszkańcami a organami gminy (wójt/burmistrz oraz rada gminy), co oznacza, że z jednej strony powinien sygnalizować organom gminy potrzeby i problemy mieszkańców, a z drugiej przekazywać treści uchwał rady gminy, decyzji i zarządzeń wójta/burmistrza do wiadomości mieszkańców swojego sołectwa. Po drugie – sołtys jest organizatorem zebrań wiejskich, na których omawiane są sprawy dotyczące sołectwa: przygotowuje program zebrania, zbiera pomysły i pilnuje porządku obrad. Sołtys organizuje także wspólne prace mieszkańców sołectwa, uzgodnione na zebraniu wiejskim i stara się je koordynować. Po trzecie sołtys to administrator, który pilnuje, aby uchwały i zarządzenia organów gminy, powiatu, województwa były znane i wykonywane w sołectwie.
Jakie cechy powinien mieć dobry sołtys? Wiele zależy od samego człowieka, który pełni tę funkcję. Czy umie słuchać i rozmawiać z ludźmi, motywować ich do działania na rzecz swojej miejscowości? Czy potrafi łączyć ludzi, integrować ich, budować porozumienie w kwestiach drażliwych i konfliktowych? Czy ma odwagę reprezentować mieszkańców i ich postulaty na posiedzeniach rady gminy i przed wójtem/burmistrzem? Czy jest otwarty na nowe pomysły dotyczące rozwoju wsi? Czy chce się uczyć i współpracować z lokalnymi organizacjami, które mogą nie tylko pomóc w jego pracy, ale zasadniczo zmienić jakość życia mieszkańców wsi? A wreszcie – czy lubi swoją pracę, która jest przede wszystkim pracą społeczną, wymagającą często poświęcenia czasu prywatnego? Najwięcej w tej kwestii zależy od danego człowieka, dlatego szczęśliwi są ci, którzy wybrali dobrego, mądrego sołtysa. Z drugiej jednak strony – powinniśmy szanować i wspierać tych, których wybraliśmy na sołtysów. Trzeba im pomóc w pracy, bo bez zaangażowania mieszkańców będzie mu bardzo trudno cokolwiek w naszej miejscowości zmienić.
Sołtysi wykonują szereg obowiązków publicznych, a obowiązków im nie brakuje. Są angażowani nie tylko przez urzędy gmin, ale też przez inne instytucje, jak chociażby przez służby weterynaryjne w związku z ptasią grypą. W zależności od gminy, sołtysi otrzymują różną rekompensatę za swoje zaangażowanie. Może to być dieta za udział w sesjach, albo miesięczna zryczałtowana dieta. Pojawiają się także pomysły, aby sołtysom przysługiwało wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia minimalnego lub dodatek do emerytury. Obecnie trwają dyskusje w tym temacie. Nie brakuje głosów, że potraktowanie wszystkich tak samo jest niesprawiedliwe, bo przecież sołectwa są i małe i duże, a zaangażowanie poszczególnych sołtysów trudno jest zmierzyć.
Wielkopolscy sołtysi są zrzeszeni w Stowarzyszeniu Sołtysów Województwa Wielkopolskiego oraz Krajowym Stowarzyszeniu Sołtysów. Sołtysi mają swój miesięcznik „Gazeta Sołecka”, która organizuje ogólnopolski konkurs "Sołtys Roku". Wielkopolska Izba Rolnicza od początku swej działalności stara się aktywnie współpracować z sołtysami. Wśród podejmowanych działań należy wymienić: przekazywanie kurendami ważnych informacji z Izby, współorganizacja spotkań dla rolników i mieszkańców wsi, zapraszanie na szkolenia i konferencje. W 2016 roku, we współpracy z sołtysami i przy wsparciu środków z KSOW, nasza Izba zrealizowała cykl 5 konferencji subregionalnych pn. „Sołtys liderem unowocześniania wielkopolskiej wsi”. W spotkaniach wzięło udział ponad 1.500 osób; byli to: sołtysi, członkowie rad sołeckich oraz osoby aktywnie działające na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, członkowie stowarzyszeń i lokalnych grup działania. Projekt miał na celu przeszkolenie wielkopolskich sołtysów z zakresu pozyskiwania środków w ramach PROW na potrzeby sołectw oraz rozporządzania funduszem sołeckim. Celem szkoleń była wymiana informacji, opinii oraz dotychczasowych doświadczeń dotyczących działań zrealizowanych przy wsparciu z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. W trakcie szkoleń wskazywaliśmy także potencjalnych partnerów z jakimi sołectwa mogą wspólnie realizować projekty. W realizację projektu udało nam się zaangażować sołtysów z terenu województwa wielkopolskiego, lokalne samorządy, stowarzyszenia, LGD a także przedstawiciele instytucji działających w otoczeniu rolnictwa.
W Wielkopolsce odbywa się również tradycyjna Pielgrzymka Sołtysów do Sanktuarium Świętego Józefa w Kaliszu. W tym roku VIII edycja tego wydarzenia odbędzie się 16 marca.
W tym roku w programie Pielgrzymki znajdują się:
- 11.45 - Zbiórka pocztów sztandarowych przed Sanktuarium św. Józefa w Kaliszu (Plac Św. Józefa),
- 12.00 - Msza Święta w intencji sołtysów pod przewodnictwem JE ks. bpa Damiana Bryla, Ordynariusza Diecezji Kaliskiej. Po mszy świętej złożenie kwiatów przed pomnikiem św. Jana Pawła II.
- 14.00 - obchody Dnia Sołtysa i rozstrzygnięcie etapu wojewódzkiego konkursu „Fundusz sołecki – najlepsza inicjatywa” w hali widowiskowo-sportowej przy Szkole Podstawowej w Stawiszynie.
Wielkopolska Izba Rolnicza również włączała się w pomoc przy organizacji tego wydarzenia, zwłaszcza przy pierwszych jego edycjach. Tradycyjnie przedstawiciele Izby biorą w nim udział, a WIR wystawia swój poczet sztandarowy.
Sołtysi to przedstawiciele najniższego, ale bardzo ważnego szczebla samorządu. To także liderzy lokalnej społeczności, którzy mają najlepsze rozeznanie w miejscowej sytuacji. To do nich w pierwszym rzędzie zwracają się mieszkańcy ze swoimi wnioskami, interwencjami czy prośbami o pomoc. Dzień Sołtysa tradycyjnie przypadający 11 marca, to doskonała okazja do złożenia podziękowań wszystkim sołtysom za ich zaangażowanie i pracę na rzecz lokalnych społeczności. Praca sołtysa jest przede wszystkim pracą społeczną, wymagającą poświęcenia czasu prywatnego, zaangażowania i serca.
Z okazji Dnia Sołtysa wszystkim Paniom i Panom Sołtysom życzymy dużo zdrowia, szczęścia osobistego oraz pomyślności w pracy zawodowej. Dziękujemy za Państwa codzienne zaangażowanie i pracę na rzecz lokalnej społeczności. Życzymy, aby ta odpowiedzialna służba społeczna, była dla Państwa powodem do dumy, by przynosiła satysfakcję z dobrze wypełnionych obowiązków i ludzką wdzięczność.
Opracowanie: Grzegorz Wysocki
Źródło
Wielkopolska Izba Rolnicza
http://www.wir.org.pl/
