GDOŚ w sprawie nadmiernej populacji wilka i bobra

W odpowiedzi na pismo samorządu rolniczego w sprawie nadmiernego rozprzestrzeniania się, wilków w woj. podkarpackim, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska w dniu 7 grudnia 2016 r. przekazał informacje, że na podstawie zał. nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. poz. 1348), wilk objęty jest ochroną gatunkową ścisłą . Jest on również gatunkiem chronionym w większości krajów europejskich, na podstawie trzech aktów prawnych: Konwencji z dnia 3 marca 1973 r. o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem (tzw. Konwencji Waszyngtońskiej), Konwencji z dnia 19 września 1979 r. o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (tzw. Konwencji Berneńskie) oraz dyrektywy 921431EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny I flory (tzw. Dyrektywy Siedliskowej). Jest także gatunkiem priorytetowym w rozumieniu tej dyrektywy, a zatem takim, w odniesieniu do ochrony którego Unia Europejska ponosi szczególną odpowiedzialność. Gatunek ten stanowi przedmiot ochrony obszarów Natura 2000 na terenie Polski.

GDOŚ przekazał informacje, że wilk na terenie Polski występuje głównie w północno-wschodniej, wschodniej oraz południowej części kraju. Obserwuje się także stopniowe zasiedlanie przez ten gatunek terenów w Polsce zachodniej. Zgodnie z ostatnim raportem o stanie ochrony wilka w Polsce (lata 2007-2012) sporządzonym dla Komisji Europejskiej w ramach art. 17 Dyrektywy Siedliskowej, maksymalna Iiczebność tego gatunku na terenie kraju oszacowano na ok. 950 osobników. Liczebność wilków w całym województwie podkarpackim szacowana jest na ok. 370 osobników (dane GUS, stan na koniec 2014 r.).

Poinformowano, że podejmując decyzję o jakiejkolwiek ingerencji w stan populacji wilka, w świetle opisanych wyżej uwarunkowań prawnych i zobowiązań międzynarodowych, należy zachowywać szczególną ostrożność. Należy tez podkreślić, że jakiekolwiek decyzje podejmowane w zakresie zarządzania populacjami gatunków muszą być podejmowane w oparciu o rzetelne fakty naukowe i z uzgodnieniem potrzeb wszystkich grup społecznych, a przede wszystkim w zakresie dozwolonym przepisami prawa. Konieczne jest kompleksowe podejście, gdyż żaden gatunek nie funkcjonuje w ekosystemie w oderwaniu od innych gatunków oraz od środowiska, w którym występuje. Ingerencja w jeden element będzie więc mieć istotny wpływ na funkcjonowanie, a nawet istnienie, innych elementów, zwłaszcza w przypadku takiego gatunku jak wilk.

Nie sposób nie zgodzić się z faktem, ze szkody wyrządzane lokalnie przez wilki w pogłowiu zwierząt gospodarskich mogą nastręczać hodowcom pewnych trudności. Generalnie jednak zwierzęta hodowlane, szczególnie owce, krowy i kozy stanowią nikły udział (ok. 2%) ich diety, w związku z czym nie stanowią podstawowej bazy pokarmowej omawianego gatunku (Śmietana i Klimek 1995, Jędrzejewski i in. 2002a, Nowak i in. 2005, Gula 2008a). Ataki wilków na zwierzęta hodowlane wynikają z faktu występowania pastwisk i zwierząt gospodarskich w obrębie ich terytoriów.

Odnośnie ataków wilków na psy należy z kolei wskazać, ze w woj. podkarpackim w 2015 r. oszacowano w sumie 185 zgłoszonych szkód wyrządzonych przez wilki, a tylko 13 dotyczyło psów, przy czym w zaledwie dwóch przypadkach wartość szkody przekroczyła 600 zł. Jak wynika z powyższych danych, liczba ataków na psy jest stosunkowo mata, a podkreślenia wymaga fakt, iż w każdym z ww. zgłoszonych przypadków zostało wypłacone odszkodowanie. Należy również wskazać, ze kwoty odszkodowań wypłacanych za szkody wyrządzane przez wilka w woj. podkarpackim w ujęciu rocznym wykazują niewielki trend spadkowy.

Zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2015 r. poz. 1651, z późn. zm.) dalej: ,,uop" oraz § 6 ust. 1-4 ww. rozporządzenia w stosunku do dziko występujących zwierząt gatunków objętych ochroną gatunkową, zabrania się min. umyślnego zabijania, umyślnego okaleczania lub chwytania, transportu, czy umyślnego przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca.

Nie oznacza to jednak, ze zakazy to wykluczają podejmowanie jakichkolwiek działań w stosunku do gatunków chronionych. Istnieją bowiem okoliczności, w których odpowiedni organ ochrony przyrody (Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska, właściwy miejscowo regionalny dyrektor ochrony Środowiska, a na obszarach parków. narodowych - Minister Środowiska) może wydać odpowiednie zezwolenie na odstępstwo od wspomnianych zakazów, zgodnie z podziałem kompetencyjnym określonym w uop.

Zezwolenie takie w stosunku do wilka może zostać wydane w przypadku braku rozwiązań alternatywnych, jeżeli wnioskowane działania nie są szkodliwe dla zachowania we właściwym stanie ochrony dziko występujących populacji gatunków chronionych oraz jeżeli zachodzi jedna z przesłanek wskazanych w art. 56 ust. 4 pkt 1-6 uop. Tym samym, w sytuacji gdy ww. generalne przestanki są, spełnione oraz konieczne jest przeciwdziałanie powstawaniu poważnych szkód lub tez z tytułu ochrony zdrowia lub bezpieczeństwa powszechnego (art. 56 ust. 4 pkt 2 i 3 uop odpowiednio), możliwe jest podjęcie środków koniecznych do zmniejszenia negatywnego oddziaływania omawianego gatunku.

Zaznaczono, iż wszczęcie postępowania w sprawie wydania zezwolenia na odstępstwa od czynności zakazanych w stosunku do gatunków chronionych następuje wyłącznie na wniosek podmiotu zainteresowanego uzyskaniem takiego zezwolenia, a przepisy uop szczegółowo określają wymagania jakie powinien on spetnia6 (art. 56 ust. 6 uop).

Podkreślono, ze doprowadzenie do śmierci zwierzęcia objętego ochroną ścisłą bez zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska lub wbrew jego warunkom, w zależności od wpływu tego czynu na populacje danego gatunku jest wykroczeniem, za które grozi kara aresztu lub grzywny (art. 131 pkt 14 uop) lub przestępstwem, za które grozi kara pozbawienia wolności do lat 5 (art. 181 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.).

Bardzo istotny jest fakt, ze poza redukcją liczebności wilków zastosowanie mają także inne instrumenty niwelujące ich negatywną działalność.

Zgodnie z art. 126 ust. 1 uop za szkody wyrządzone przez wilki odpowiada Skarb Państwa. Odszkodowania z tytułu strat spowodowanych przez wilki wypłacane są każdego roku. Jednocześnie należy podkreślić, ze poszkodowanym niezadowolonym z wysokości przyznanego odszkodowania przysługuje prawo dochodzenia roszczeń na drodze sądowej, bowiem zgodnie z art. 126 ust. 10 uop w sprawach spornych dotyczących wysokości odszkodowania za szkody wyrządzane m.in. przez wilki, orzekają sądy powszechne.

Ponadto zgodnie z przepisem art. 126 ust. 4 uop, poinformowano, że poszkodowani mogą współdziałać z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska, a na obszarze parku narodowego z dyrektorem parku, w zakresie sposobów zabezpieczania zwierząt gospodarskich przed szkodami powodowanymi przez zwierzęta gatunków chronionych, za które Skarb Państwa wypłaca odszkodowania. Według art. 126 ust. 5 uop, współdziałanie może obejmować budowę urządzeń lub wykonanie zabiegów zapobiegających szkodom, finansowane z budżetu właściwego miejscowo dyrektora parku narodowego lub regionalnego dyrektora ochrony środowiska, w ramach zawartych umów cywilnoprawnych. Z badań prowadzonych przez instytucje naukowe oraz doświadczeń innych krajów wynika, ze najskuteczniejszym sposobem zmniejszenia szkód wyrządzanych przez wilki jest zabezpieczanie stad poprzez np. używanie psów pasterskich, fladr, ogrodzeń czy pastuchów elektrycznych. Dla efektywnego stosowania tych zabezpieczeń kluczowym jest by były one poprawnie montowane, a psy pasterskie nie przebywały na uwięzi podczas strzeżenia stada. W celu dostosowania odpowiedniej do warunków, a tym samym skutecznej metody można skorzystać z pomocy regionalnej dyrekcji ochrony środowiska, która dysponuje wiedzą na temat zabezpieczania hodowli przed atakami drapieżników. W celu ograniczenia szkód powodowanych przez wilki został opracowany praktyczny poradnik „Analiza dotychczasowych rodzajów i rozmiaru szkód wyrządzanych przez wilki oraz stosowanie metod rozwiązywania sytuacji konfliktowych" (Nowak S., Mysłajek R. W., Okarma H., Śmietana W. 2005. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków). Poradnik został udostępniony wszystkim regionalnym konserwatorom przyrody dyrektorom parków narodowych, którzy mogą rozpowszechniać go wśród hodowców.

Przekazano, że interwencyjny odstrzał może być stosowany tylko w sytuacji, gdy pozostałe metody zapobiegania szkodom powodowanym przez wilki okażą się nieskuteczne lub niemożliwe do zastosowania. Decyzje zezwalające na zabicie pojedynczych osobników wilka były już w przeszłości wydawane, m.in. dla gospodarstw notorycznie poszkodowanych, w których zastosowano dostępne metody zabezpieczeń mienia, Iecz okazywały się one niewystarczająco skuteczne. Zważyć jednak należy, ze wnioski na odstępstwa od zakazów z zakresu ochrony gatunkowej zawsze rozpatrywane indywidualnie, a rozstrzygniecie organu zależy od oceny zgromadzonego w konkretnej sprawie materiału dowodowego, który w sposób wyczerpujący winien przedstawić obraz stanu obecnego jak I dotychczas podejmowanych działań, które okazały się nieskuteczne.

W związku z powyższym, GDOŚ poinformował, że interwencja ministra w tym zakresie nie jest możliwa.

W odpowiedzi na kolejny wniosek samorządu rolniczego w sprawie regulacji liczebności bobra europejskiego (Castor fiber), GDOŚ w dniu 7 grudnia 2016 r. przedstawił stanowisko w tej sprawie.

Przekazano, że w przypadku konieczności podjęcia działań w stosunku do bobra europejskiego ze względu na wyrządzane szkody, regionalny dyrektor ochrony środowiska może wydawać zezwolenia m.in. na zabijanie osobników, przeniesienie w inne miejsce, niszczenie tam i nor, o ile brak jest rozwiązań alternatywnych i jeżeli nie jest to szkodliwe dla zachowania we właściwym stanie ochrony dziko występujących populacji chronionych gatunków zwierząt (art. 56 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2015 r. poz. 1651, z późn. zm.)).

W związku z wejściem w życie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2014 r. poz. 1348), bóbr europejski zyskał status zwierzęcia objętego ochrony częściową, które można pozyskiwać do celów gospodarczych. Pozwala to regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska wydawać zezwolenia na pozyskiwanie bobra europejskiego, jedynie pod warunkiem braku szkodliwego wpływu planowanych działań na zachowanie we właściwym stanie ochrony dziko występujących populacji tego gatunku (art. 56 ust. 5 ustawy o ochronie przyrody), a nie jak dotychczas w powiązaniu z koniecznością wykazania braku rozwiązań alternatywnych oraz wystąpienia jednej z przesłanek indywidualnych wymienionych w art. 56 ust. 4 ustawy a ochronie przyrody. Zezwolenia na odstępstwa od ww. zakazów wydawane są na wniosek podmiotu, w którego interesie leży dana czynność.

Mając jednak na uwadze niezadowalającą efektywność istniejących instrumentów prawnych, poinformowano, że 19 lipca 2016 r. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska oraz Zarząd Główny Polskiego Związku Łowieckiego zawarły Porozumienie „w sprawie wprowadzenia do stosowania instrukcji określającej reguły postępowania przy ograniczeniu liczebności populacji bobra europejskiego Castor fiber na terenach obwodów łowieckich". Porozumienie to ma na celu kontrolę populacji bobra europejskiego na terenach obwodów łowieckich, dzierżawionych przez kola łowieckie. Zgodnie z ww. instrukcją Regionalni Dyrektorzy Ochrony Środowiska wydali zarządzenia na podstawie art. 56a ustawy o ochronie przyrody dotyczące ograniczenia populacji bobrów, obejmujące swoim zasięgiem tereny obwodów łowieckich wchodzących w skład poszczególnych Zarządów Okręgowych PZŁ. Redukcja populacji ma w głównej mierze dotyczyć obszarów, w których szkody powodowane przez bobry są najbardziej dotkliwe m.in. tam, gdzie zwierzęta to uszkadzają wały przeciwpowodziowe czy urządzenia melioracyjne. Ma to z jednej strony zapewnić większe bezpieczeństwo obywateli i ich dobytku, a z drugiej zwiększyć akceptację ochrony tego gatunku. W ramach zarządzeń przewidziano do odstrzału ok. 27 000 bobrów w całej Polsce w okresie 3 lat.

Oczekuje się więc, iż obecne uregulowania prawne dadzą możliwość zarządzania liczebnością i rozmieszczeniem populacji bobra europejskiego w kraju, przy dotrzymaniu warunku zachowania populacji we właściwym stanie ochrony, wynikającego z dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. UE. L .1992206.7).

W związku z tym GDOŚ przekazał, że przeniesienie bobra europejskiego z kategorii gatunków chronionych do gatunków łownych nie jest obecnie rozważane.

Tym niemniej GDOŚ podkreślił, że obecne przepisy nie ograniczają możliwości otrzymania odszkodowania w zależności od rodzaju mienia, w którym została wyrządzona szkoda (z wyłączeniem mienia należącego do Skarbu Państwa). Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 Iipca 2013 r., sygn. akt P 49111 zostało zniesione ograniczenie odpowiedzialności Skarbu Państwa do szkód bobrowych wyrządzonych wyłącznie w gospodarstwie rolnym, leśnym lub rybackim. Kolejny Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, z dnia 21 lipca 2014 r., sygn. akt K 36/13, zniósł ograniczenie możliwości otrzymania odszkodowania za szkody wyrządzone przez pozostałe gatunki zwierząt wymienione w art. 126 ustawy o ochronie przyrody do szkód wyrządzonych w wybranym rodzaju mienia.