Usprawnienie systemu monitorowania suszy

W odpowiedzi na wniosek KRIR z dnia 3 listopada 2017 r. dotyczący zmiany przepisów regulujących uznanie wystąpienia klęski żywiołowej oraz zniesienia uzależnienia wystąpienia suszy w danej uprawie w zależności od kategorii glebowych Ministerstwo  Rolnictwa i Rozwoju Wsi przekazało pismem z dnia 23 listopada 2017 r. następujące wyjaśnienia:

Zgodnie z definicją określoną w ustawie o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich (Dz. U. z 2017 r. 2047), suszę - oznaczają szkody spowodowane wystąpieniem, w dowolnym sześciodekadowym okresie od dnia 21 marca do dnia 30 września, spadku klimatycznego bilansu wodnego poniżej wartości określonej dla poszczególnych gatunków roślin uprawnych i gleb.

Natomiast na podstawie art. 3 ust. 5 ww. ustawy, minister właściwy do spraw rolnictwa ogłasza, w drodze obwieszczenia, w dzienniku urzędowym ministra właściwego do spraw rolnictwa oraz na stronie podmiotowej Biuletynu Informacji Publicznej urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw rolnictwa, w okresie od dnia 21 maja do dnia 20 października, w terminie do 10 dni po zakończeniu sześciodekadowego okresu, wskaźniki klimatycznego bilansu wodnego dla poszczególnych gatunków roślin uprawnych i gleb, z podziałem na województwa, na podstawie danych przekazanych przez Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy.

System monitoringu suszy rolniczej w Polsce został opracowany i uruchomiony w 2007 roku przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut. Badawczy w Puławach. System ten jest systematycznie rozwijany i doskonalony.

O wystąpieniu suszy decyduje cały kompleks warunków meteorologicznych i glebowych. Warunki meteorologiczne powodujące suszę są określane m.in. za pomocą klimatycznego bilansu wodnego.

Klimatyczny bilans wodny określa się jako różnicę pomiędzy opadem atmosferycznym mierzonym standardowo na stacjach meteorologicznych a ewapotranspiracją potencjalną.

Opad atmosferyczny jest podstawowym elementem mierzonym na stacjach meteorologicznych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW), natomiast wartość ewapotranspiracji potencjalnej oblicza się wykorzystując wzór Penmana. Wartość ewapotranspiracji potencjalnej można również wyznaczyć z wystarczającą precyzją korzystając ze wzorów uproszczonych, które uwzględniają podstawowe elementy meteorologiczne {temperatura powietrza, promieniowanie słoneczne, usłonecznienie, zachmurzenie, wilgotność powietrza, niedosyt wilgotności, prędkość wiatru).

W ocenie występowania suszy, oprócz wartości klimatycznego bilansu wodnego, są brane pod uwagę właściwości retencyjne gleb, ustalone według kategorii agronomicznych, wydzielonych na podstawie map glebowo-rolniczych. Przestrzenne zróżnicowanie zdolności retencyjnych gleb jest, obok klimatycznego bilansu wodnego, czynnikiem decydującym o spełnieniu kryterium suszy na danym obszarze.

Wartości krytyczne klimatycznego bilansu wodnego oznaczające wystąpienie suszy zróżnicowano dla gatunków roślin (kukurydza, rzepak, rzepik, ziemniak, burak cukrowy, chmiel, tytoń oraz truskawki) lub grup roślin uprawnych (zboża ozime i jare, warzywa gruntowe, drzewa i krzewy owocowe oraz rośliny strączkowe), kategorii gleb i okresów rozwojowych.

Przyjęty w określaniu obszarów, na których może wystąpić zjawisko suszy, wskaźnik klimatycznego bilansu wodnego, jest pod względem metodologicznym wskaźnikiem obiektywnym. Okres sześciodekadowy do określenia suszy rolniczej został wybrany z powodu najlepszej oceny tego zjawiska opisującego spadek polonów względem średnich wieloletnich plonów. Przedstawione przez IUNG PIB wartości klimatycznego bilansu wodnego dotyczą tylko i wyłącznie strat z powodu suszy. Tymczasem na plon wpływają również inne czynniki jak m.in. agrotechnika, gleba czy inne elementy pogodowe np. przymrozki, złe przezimowanie roślin.

Równocześnie pragnę poinformować, że dotychczasowe wartości KBW były wyznaczone z dokładnością do 2 mm. Od 2017 roku postanowiono dokonać zwiększenia dokładności klimatycznego bilansu wodnego do 1 mm. Taka zmiana spowodowała, że przebieg funkcji określającej wartości progowe KBW uległ również zmianie. Nowo wyznaczone wartości KBW zdecydowanie precyzyjniej określają wpływ niedoboru wody na plonowanie roślin.

Ze względu na to, że reakcją roślin na stres wodny są procesy fizjologiczne, które zachodzą w sposób ciągły, postanowiono zatem bardziej szczegółowo uwzględnić ciągłość tych funkcji, obrazujących przebieg zachodzących procesów związanych z potrzebami wodnymi roślin. Dotychczasowe przedstawiane zmiany wartości KBW powodowały, z uwagi na dokładność co 2 mm, że przebieg funkcji obrazującej wpływ deficytu wody nie był wyrównany. Dokonano zatem zmian wielkości KBW na bardziej precyzyjne wartości, zwiększając dokładność wpływu deficytu wody na plonowanie roślin.

Dokonana zmiana spowodowała, że nowe wartości KBW uwzględniają w sposób bardziej dokładny uzależnienie zapotrzebowania roślin na wodę, które zmienia się w zależności od zachodzących faz rozwojowych roślin. Zmiany te zachodzą w ontogenezie roślin w sposób łagodny, dlatego wartości KBW są obecnie bardziej związane z potrzebami wodnymi roślin zmieniającymi się w okresie wegetacyjnym.

Dotychczasowe wyznaczone krytyczne wartości KBW pomiędzy poszczególnymi kategoriami gleb wykazywały różnice w tych wielkościach w poszczególnych okresach raportowania. Różnice KBW pomiędzy kategoriami gleb na początku i na końcu okresu wegetacyjnego nie były stałe. Zatem skorygowano te relacje i wprowadzono stałą różnicę pomiędzy kategoriami gleb w całym okresie wegetacyjnym. Takie działania spowodowały, że lepiej jest uwzględniona ilość wody ogólnie dostępnej dla roślin w okresie wegetacyjnym w zależności od kategorii gleb oraz sprawiło dokładniejsze wyznaczenie obszarów z suszą, zwłaszcza dla gleb średnich i ciężkich.

Na plon roślin uprawnych wpływa bardzo wiele czynników, jak między innymi stosowanie odpowiedniej agrotechniki: termin, gęstość, głębokość siewu, dawka i termin nawożenia, skład chemiczny nawozów, stosowanie środków ochrony roślin przed szkodnikami, regulacja zachwaszczenia, ochrona przed chorobami, płodozmian, uprawa roli, właściwie przeprowadzony i wykonany w odpowiednim terminie zbiór. Ważną rolę odgrywa też właściwy dobór odmiany dostosowany do stanowiska, regionu. W analizach zagrożenia suszą nie uwzględnia się czynników agronomicznych, które istotnie różnicują straty w plonach w poszczególnych gospodarstwach. Bardzo ważnym elementem w uprawie roślin przeciwdziałającym zmniejszeniu strat jest zwłaszcza stosowanie odpowiedniej agrotechniki, jak dostosowanie upraw do okresu wegetacyjnego (przyśpieszenie daty siewu wiosennego w przypadku zbóż jarych, termin opóźniony w przypadku braku wody powoduje znaczne straty w plonie). Równie ważny jest dobór gatunków i odmian, bardziej tolerancyjnych na suszę, efektywniej wykorzystujących wodę czy zbiegi przeciwerozyjne, jak np. z orką w poprzek stoków. Powyższe czynniki plonotwórcze w określeniu strat plonów przez suszę nie są uwzględniane w systemie monitoringu suszy rolniczej. W systemie monitoringu suszy rolniczej brane są pod uwagę wyłącznie czynniki związane z niedoborem wody i ich wpływ na wielkość plonu.

Wdrożona w 2007 roku koncepcja monitoringu suszy rolniczej umożliwia zatem ocenę zagrożenia suszą rolniczą głównych upraw rolnych w oparciu o bieżące dane meteorologiczne oraz dane glebowe generowane na podstawie numerycznej mapy glebowo-rolniczej. Wyniki analiz prezentowane są na stronie internetowej (http://www.susza.iung.pulawv.pl/) w postaci map jak też w formie tabelarycznej. Zawierają one informacje o zagrożeniu suszą dla poszczególnych roślin w danych okresach raportowania. Dla grup i gatunków roślin branych pod uwagę w poszczególnych okresach raportowania w systemie monitoringu suszy rolniczej opracowywane są tabele przedstawiające zagrożenie suszą rolniczą w poszczególnych województwach z wykazem gmin i gruntów ornych zagrożonych suszą.